Decyzją Barbary Jezierskiej, Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, płaskorzeźba "Plon" autorstwa Jerzego Jarnuszkiewicza z 1947 roku, znajdująca się na elewacji budynku przy ulicy Katowickiej na Saskiej Kępie w Warszawie, została uznana za zabytek. Wniosek w tej sprawie złożyła wspólnota mieszkaniowa zaniepokojona postępującą dewastacją obiektu. Tym samym pamiątka z pierwszego okresu odbudowy Warszawy ze zniszczeń II wojny światowej ma szansę na odzyskanie dawnej świetności. Płaskorzeźba wymaga uzupełnienia brakujących elementów i konserwacji. Prace te mieli wykonać w ramach praktyk studenci warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. Ostatnie doniesienia prasowe w tej sprawie wskazują jednakże na wycofanie się uczelni z pomocy dla ratowania dzieła jednego z najwybitniejszych swoich profesorów. Wspólnota mieszkaniowa budynku przy ulicy Katowickiej zmuszona więc będzie do szukania dotacji na przeprowadzenie niezbędnych prac. Płaskorzeźba "Plon" jest jednym z ostatnich ocalałych elementów projektu dekoracji rzeźbiarskiej ulicy Katowickiej, wykonananej w Biurze Odbudowy Stolicy w latach 1946-47 w ramach porządkowania Saskiej Kępy. Decyzją Ministerstwa Kultury i Sztuki, ulica ta miała stać się pokazowym przykładem "nowego komponowania przestrzeni miejskiej", przestrzeni pozbawionej "krzyczących kontrastów snobizmu, chęci zysku, złego smaku, partactwa i taniej roboty". Nie oglądając się szczególnie na protesty i słuszne prawa właścicieli, zmieniano przebieg działek, ogódków, likwidowano ogrodzenia, komponując na nowo i "ujednolicając" wygląd ulicy. Szczególny wyraz miały jej nadać rzeźby i płaskorzeźby, zaprojektowane i wykonane przez pracujących w BOS plastyków i rzeźbiarzy: Stefana Momota, Józefa Trenarowskiego, Stanisława Sikorę i Jerzego Jarnuszkiewicza. Powstałe dzieła miały charakter raczej kameralny - postać chłopca (Stefan Momot), granitowy borsuk (Józef Trenarowski) czy fontanna zwieńczona figurą niedźwiadka z rybą (Jerzy Jarnuszkiewicz) doskonale komponowały się z cichym charakterem mało ruchliwej ulicy, zachęcając do spacerów i zabawy, szczególnie najmłodszych mieszkańców Saskiej Kępy. Stylistycznie, reprezentowały wciąż epokę już minioną - dojrzałą, klasycyzującą rzeźbę drugiej połowy lat 30. XX wieku. W odróżnieniu od innych, płaskorzeźba "Plon" wykonana została w narzucie cementowym. Kompozycyjnie i formalnie kojarzona być musi z twórczością Alfreda Auguste'a Janniot'a (1889-1969), autora znakomitych dekoracji rzeźbiarskich na elewacjach m.in. Palais de la Porte Dorée (1931) i Palais de Tokyo (1937) w Paryżu. Szczególnie ta ostatnia, musiała być doskonale znana Bohdanowi Lachertowi, który jako mieszkaniec ulicy Katowickiej odpowiedzialny był za odbudowę Saskiej Kępy. W 1937 roku na Exposition Internationale des Arts et des Techniques w Paryżu na własne oczy widział on dzieła Janniot'a - był przecież jednym z projektantów Pawilonu Polskiego na tej samej wystawie. Wydaje się wielce prawdopodobnym, że zlecił on Jarnuszkiewiczowi wykonanie "Plonu" właśnie na wzór paryskich realizacji Janniot'a w stylistyce, która w latach 40-tych XX wieku była mu najwyraźniej bardzo bliska. Tym samym trudno zgodzić się ze zdaniem Hanny Faryny-Paszkiewicz, która w książce o Saskiej Kępie napisała, iż dzieło Jarnuszkiewicza może być traktowane jako prekursorskie dla późniejszej stylistyki socrealizmu. Podobnie jak Wystawa Ziem Odzyskanych we Wrocławiu w 1948 roku, tak i płaskorzeźba "Plon" jest bezpośrednim echem paryskiej wystawy z roku 1937. Z późniejszym o więcej niż dwa lata socrealizmem nie łączy jej nic. W identycznej technice i stylistyce wykonał Jarnuszkiewicz płaskorzeźbę stanowiącą dekorację okna klatki schodowej jednego z budynków mieszkalnych przy ulicy Katowickiej. Czy jej koncepcja również mogła zrodzić się na rajzbrecie Bohdana Lacherta?. Rzut oka na pierwotną elewację gmachu PKO (tzw. Domu pod sedesami) przy ulicy Marszałkowskiej czy detale architektoniczne osiedla Muranów pozwalają domniemywać, że będący wówczas jeszcze studentem rzeźby Jerzy Jarnuszkiewicz, był jedynie wykonawcą projektów utytułowanego, starszego kolegi architekta.

Nie ma dziś już śladu po borsuku, postaci chłopca czy fontannie z niedźwiadkiem i rybą. Na pewno nie pokonał ich czas. Wykonane były w najtrwalszym z materiałów - granicie. Tym bardziej zaskakujący jest ich brak w przestrzeni ulicy Katowickiej. Może przy okazji szlachetnej walki mieszkańców o zachowanie "Plonu", warto by przywrócić i te pamiątki przeszłości?

Foto i opracowanie 2011 © Paweł Giergoń
Foto archiwalne: Architektura 1948 nr 4

Bibliografia:
Ulice Saskiej Kępy, Architektura 1948 nr 4
Hanna Faryna-Paszkiewicz, Saska Kępa, Warszawa 2001