 |
|
Powtórka z teorii widzenia jest wystawą, na której problemy widzialności, postrzegania, obserwacji i poznania wzrokowego, innymi słowy "fizyki i metafizyki wizualności", czyli podstawy sztuk plastycznych i przedmiot eksperymentów artystycznych, są pokazane w różnych konfiguracjach ideologicznych i technologicznych. Dotyczą one w równym stopniu samego oka i jego zdolności percepcyjnych, jak i narzędzi oraz teorii optycznych, które pomagają we wzrokowym uchwyceniu (uobecnieniu) i wyjaśnieniu (ideologie) umykającej realności (marzenie o przezwyciężeniu niewidzialnego i niewyrażalnego). Nie jest to zagadnienie nowe. Na wystawie chodzi o jego ponowne i oryginalne postawienie w kontekście polskiej tradycji modernistycznej oraz wybranych, mniej znanych i w innym świetle ukazanych, prac twórców współczesnych.
Tytuł wystawy odnosi się do Teorii widzenia (1936-1958), rozprawy Władysława Strzemińskiego, prekursora światowej awangardy, wyjaśnianej na ekspozycji nigdy nie pokazywanymi pracami artysty na kalkach, a powiązanymi plastycznie z jego pejzażami, rysunkami, kolażami i obrazami. Idea Strzemińskiego miała podwójne odniesienia. Wyrażała pragnienie objęcia okiem pamięci człowieka (historia) i skonkretyzowanie jej w przestrzennej strukturze obrazu (powidok). Podjęta przez Strzemińskiego próba przezwyciężenia iluzji, mająca swoją długą tradycję w sztuce nowoczesnej odwoływała się, tak do różnych teorii wizualności, jak aparatów optycznych wspomagających oko. Zatem, z jednej strony były to dzieje perspektywicznej budowy obrazu we wszelkich jej odmianach od XVI wieku po dzień dzisiejszy (Dürer, Schott, Ziarnko, Norblin, Brandt, Hamngren), z drugiej, historia maszyn optycznych, zapoczątkowana renesansową camera obscura (od latarni magicznej po stereoskopy). Na wystawie kluczową maszyną do widzenia, jest dobrze znany fotoplastykon, którego obrazy w trzech wymiarach obserwowane przez system soczewek w obrotowej konstrukcji pobudzały egzotyczną i erotyczną wyobraźnię masowego widza od końca XIX wieku po lata 50. XX wieku.
Dwudziestowieczna historia oka i jej ideowe motywacje ujęte są na wystawie w dwóch kolejnych odsłonach. Najpierw, wyraża ją transgresyjna próba spojrzenia w kierunku tego, co najgłębiej ukryte w nieświadomości (Max Ernst, Tristan Tzara, Luis Buñuel, Salvador Dali, Alicja Żebrowska, Jadwiga Maziarska). Tutaj, oko fantazmatyczne - bliskie surrealistom - jest ustawicznym zagrożeniem nieuchwytnej w widzeniu tożsamości człowieka. Druga część dotyczy wszechogarniającego wzroku modernistycznych radykałów (Jerzy Kujawski, Tadeusz Kantor, Jerzy Pawłowski, Józef Robakowski), którzy poprzez strukturę abstrakcji obrazowej chcieli spoglądać poza granice dostrzegalnego. Zagadnienia kosmicznej widzialności zanikającej w abstrakcji wyraża cykl eksperymentów Jerzego Kujawskiego nad "malarstwem w ruchu" (1949), Kineformy (1957) Andrzeja Pawłowskiego oraz film Uwaga malarstwo (1959) związany z twórczością informel Tadeusza Kantora. Podsumowaniem tej części wystawy jest utopijne widzenie sferyczne Zbigniewa Rybczyńskiego (wirtualna rzeczywistość), ku któremu prowadzą pełne paradoksów filmowe eksperymenty Stefana Themersona z jego "potrzeby tworzenia widzeń".
Kolejna część wystawy poświęcona jest współczesnym ideologiom patrzenia i postrzegania. Tutaj polityczna historia oka obejmuje swym zakresem marginesy tego, co dostępne dla wzroku, dotyczy peryferyjnej nieostrości spojrzenia i zamierzonych wykluczeń z pola obserwacji. Oko jest krytyką rzeczywistości, a widzenie formą oporu wobec represyjnym manipulacjom obrazem (Zbigniew Libera, Thomas Ruff, Aernout Mik, Jill Magid). Obrazy-fotografie z filmów porno Thomasa Ruffa ostro kontrastują na wystawie z filmem Aernout Mika, który jest montażem odrzuconych przez telewizje reporterskich wideo z walk i życia wojennego w byłej Jugosławii oraz instalacją Jill Magid, której podstawą jest niebezpieczna dla wolności totalność obserwacji człowieka przez kamery monitoringu ulicznego.
Równolegle z ideologiami oka wystawa rozwija inny wątek, bliższy technologiom widzenia. Rozpoczyna go umieszczony na samym początku ekspozycji fotoplastykon z "z egzotycznymi widokami", a obok miniatura Jana Piotra Norblina przedstawiająca "wędrownego właściciela panoramy" z 1872 roku. Dalej znajdują się obrazy zbudowane z soczewek Jerzego Rosołowicza (1968) oraz rekonstrukcja zapomnianej instalacji Krzysztofa Wodiczki z 1970 roku z "instrumentami do widzenia i słyszenia". Za nimi umieszczony jest obraz Stanisława Ignacego Witkiewicza z jego cyklu kompozycji astronomicznych w otoczeniu fotografii kosmosu wykonanych współcześnie przez teleskop Hubble'a.
"Zjawiska powidokowe - pisał Strzemiński w Teorii widzenia - stanowią realną, wzrokową i sprawdzalną podstawą, na której rozwija się metoda architektonizacji z jej przenoszeniem poszczególnych fragmentów formy z jednego przedmiotu na drugi." A wraz z nią, dodawał, samo zjawisko obserwacji ulega istotnej zmianie, ponieważ do dotychczasowej obserwacji przedmiotu zostaje włączona "obserwacja człowieka obserwującego".
Artyści: Konstanty Brandel, Luis Buñuel / Salvador Dalí, Max Ernest / Paul Éluard, Hans Hamngren, Tadeusz Kantor, André Kertesz, Jerzy Kujawski, Zbigniew Libera, Jill Magid, Michał Martychowiec, Jadwiga Maziarska, Aernout Mik, Jan Piotr Norblin, Andrzej Pawłowski, Józef Robakowski, Jerzy Rosołowicz, Thomas Ruff, Zbigniew Rybczyński, Władysław Strzemiński, Stefan Themerson, Stanisław Ignacy Witkiewicz, Krzysztof Wodiczko, Andrzej Wróblewski, Jan Ziarnko, Alicja Żebrowska
Kuratorzy: Prof. Andrzej Turowski, Zofia Machnicka
Prof. dr Andrzej Turowski, krytyk i historyk sztuki współczesnej, profesor invité Uniwersytetu Warszawskiego (2009-2010), profesor emerytowany Uniwersytetu Burgundzkiego w Dijon (1990-2009), profesor Uniwersytetu Clermont II w Clermont Fernand (1985-1990), profesor invité Ecole d'Architecture de La Villette, Paris (1984), profesor Uniwersytetu w Poznaniu (1965-1983), doktor honoris causa Akademii im. Strzeminskiego w Łodzi (2004), dyrektor Centre de Recherche Comparative sur les Avant-gardes 1990-2000), współ-dyrektor Galerii Foksal w Warszawie (1970-1983). Jest autorem licznych artykułów (ok.300), rozpraw i książek na temat sztuki publikowanych w wielu językach, między innymi monografii polskiego konstruktywizmu (Konstruktywizm polski, 1981), panoramy rosyjskich utopii rewolucyjnych (Wielka utopia awangardy, 1990), studiów nad awangardą środkowoeuropejską (W kręgu konstruktywizmu, 1976; Exit-t-il un art de l'Europe de l'Est, 1986), historii polskiego modernizmu (Budowniczowie świata. Z dziejów radykalnego modernizmu, 2000), serii szkiców na temat awangardy międzywojennej (Awangardowe marginesy, 1998) oraz redaktorem tomów poświęconych kulturze rewolucyjnej (L'art et le discours face - la revolution, 1998) i sztuce lat 30. (Arts et artistes autour de Zervos, 1998). W 1998 opublikował także bogaty wybór komentowanych tekstów awangardy rosyjskiej (Między sztuką i komuną), a w latach późniejszych monografie Jerzego Kujawskiego i Kazimierza Malewicza. Kurator wielu wystaw, między innymi: L'Europa dei razionalisti, Milano/Como 1989; Europa, Europa, Bonn, 1994; Fin des temps! L'histoire n'est plus, Toulon 2004; Jerzy Kujawski, Maranatha, Poznań - Warszawa 2005-2006; Pomnikoterapia Krzysztofa Wodiczki, Warszawa 2006; Supremus de Malévitch, Warszawa 2007; Svegliato e sogna, Wenecja 2009.
Dr Zofia Machnicka (ur.1979), studiowała na Uniwersytecie Warszawskim, Université de Sorbonne Nouvelle w Paryżu oraz Université de Dijon we Francji. Jej praca doktorska poświęcona była rumuńskiej i francuskiej awangardzie (Tristan Tzara i sztuki wizualne). Jest kuratorem i menedżerem kultury. Pracowała w Narodowej Galerii Sztuki Zachęta w Warszawie. Współpracowała przy projektach w Pawilonie Polskim podczas Biennale Sztuki oraz Biennale Architektury (2006-2009). Od 2009 pełni funkcję wicedyrektora w Instytucie Kultury w Brukseli.
Wystawa powstała we współpracy z Ambasadą Królestwa Niderlandów w Warszawie, Instytutem Francuskim w Warszawie oraz Fundacją Signum.
Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski
ul. Jazdów 2, Warszawa
Kontakt: www.csw.art.pl
|