Kościół p.w. Nawrócenia św. Pawła Apostoła w Lublinie oraz budynki klasztorne usytuowane obecnie u szczytu ulicy Bernardyńskiej i przylegające do placu Wolności, zostały wybudowane w miejscu z natury obronnym, na wzgórzu wyznaczającym zasięg doliny Bystrzycy. Było to przedmieście Lublina leżące na południowy-zachód od murów miejskich. Taka lokalizacja była charakterystyczna dla wszystkich klasztorów bernardyńskich i wynikała nie tylko z przepisów zakonnych, ale także z potrzeby ciągłego rozbudowywania miasta.

Pierwszą świątynię, usytuowaną w miejscu dzisiejszego kościoła, wznieśli w 1456 roku bernardyni. Polska nazwa zakonu "Ordo Fratrum Minorum" pochodzi od Bernarda ze Sieny, pod którego wezwaniem św. Jan Kapistran, przy poparciu króla Kazimierza Jagiellończyka oraz biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego, utworzył w 1453 roku w Krakowie nowe zgromadzenie surowszej reguły franciszkanów-obserwantów. Pierwsi zakonnicy z tego zgromadzenia zostali sprowadzeni do Lublina na początku II poł. XV wieku (fundacja pochodzi z 1459 roku, lecz data powstania kościoła w większości opracowań oscyluje między 1459 a 1461 rokiem), by na południowym stoku lubelskiego wzgórza wybudować drewniany jednonawowy kościół z drewna dębowego z wyodrębnionym prezbiterium i klasztor. Ze względu na brak źródeł pisanych trudno jest powiedzieć o nim coś więcej. Jednak zgodnie z przekonaniem Jerzego Kowalczyka budowla ta miała charakter szkieletowy. Dopiero 1470 roku, po uzyskaniu zgody króla Kazimierza Jagiellończyka, bernardyni rozpoczęli wznoszenie niewielkiej kamienno-ceglanej świątyni, którą niebawem jednak rozebrano, zastępując w 1497 roku okazałym gotyckim kościołem. Była to budowla orientowana, zaopatrzona w sklepienie, bezwieżowa, mająca trzy czteroprzęsłowe nawy rozdzielone arkadowymi filarami. Prezbiterium zamknięte było oktogonalnie. Całość posiadała cechy systemu halowego. Od zewnątrz ceglane mury trójnawowej budowli podpierane były przez wielkie gotyckie szkarpy. Liczba zakonników stopniowo rosła, a klasztor rozbudowywał się, zyskując w XVI wieku fundusze na stworzone przy nim studium teologii oraz nowicjat. Działała także przy nim biblioteka, której księgozbiór nie zachował się do chwili obecnej, archiwum zakonne oraz liczne bractwa (np. św. Anny, św. Iwona, św. Tekli).

W II poł. XVI wieku, w wyniku zniszczenia poprzedniej budowli po pożarze w 1557 roku, powstał kościół o charakterze gotycko-renesansowym. Jego bryła nie uległa jednak znacznej zmianie. Nadal pozostawał on budowlą halową o ceglanym wątku muru. Ściany od wewnątrz zwieńczono jednak renesansowym gzymsem, a okna otrzymały półkoliste zakończenia. W wyniku zniszczeń odniesionych podczas kolejnego pożaru pożarów w roku 1602 kościół został gruntownie przebudowany i uzyskał wystrój całkowicie renesansowy oraz bryłę zbliżoną do dzisiejszej. Przedłużone zostało prezbiterium oraz powiększony cały korpus o jedno przęsło w kierunku zachodnim. Budowlę otynkowano z zewnątrz i dobudowano do niej wieżę zegarową. Podwyższono ściany naw i ozdobiono je fryzem arkadowym. Również wnętrze kościoła zostało w znacznym stopniu przekształcone. Jedynie w ścianach prezbiterium i naw bocznych zachowały się fragmenty gotyckich murów. Na szczególna uwagę zasługuje przebudowa z lat 1607-1630, którą prowadzili dwaj lubelscy muratorzy włoskiego pochodzenia - Rudolf Negroni i Jakub Balin. Dzięki ich staraniom świątynia stanowi koronny przykład budowli w typie tzw. "renesansu lubelskiego". Prostokątne, gotyckie zakończenie prezbiterium zmieniono na półkoliste, szczyt kościoła, dekorowany flamandzkimi "nibyokuciami" zwieńczono sygnaturką, wewnątrz zamiast ostrołukowych, gotyckich sklepień zastosowano kolebki z bogatą dekoracją tworzoną przez późnorenesansowe sztukaterie z wolich oczu i perełek. Dwukondygnacyjną fasadę wieńczył trójkątny szczyt. Kościół, przez obniżenie naw bocznych, uzyskał architektoniczny charakter bazyliki z wnętrzem, w którym widać wyraźne wpływy kolegiaty zamojskiej.

Fundatorami samego kościoła, sześciu kaplic go otaczających, barokowych ołtarzy w jego wnętrzu oraz zabudowań klasztornych byli najbogatsi mieszczanie lubelscy, a także najznamienitsze rody - m. in. Sobiescy, Potoccy, Dłuscy, Zamoyscy oraz burmistrz lubelski Jakub Kwanta. Pewne wsparcie miało także wpłynąć od króla Kazimierza Jagiellończyka. W 1569 roku wzniesiono przy świątyni, po prawej stronie prezbiterium, zakrystię w stylu gotycko-renesansowym. Obok niej znajduje się dzwonnica pochodząca z 1607 roku, na której umieszczono dwa dzwony wykonane w 1958 roku w Przemyślu w firmie Felczyńskich. Świątynię remontowano kilkakrotnie m.in. w 1755, 1762, 1783 i 1790 roku. Na przełomie XVIII i XIX wieku pozostawiono jedynie jedną z sześciu kaplic otaczających budowlę, resztę z nich rozebrano podobnie jak dwie wieże frontowe. Następnie w 1827 roku zmodernizowano fasadę kościoła, dobudowując kruchtę, co zakłóciło jednolity, renesansowy charakter budowli. Na początku II poł. XIX wieku unowocześniony został także cały zewnętrzny wygląd świątyni m. in. przez pokrycie jej dachów miedzianą blachą. Przed całkowitą rozbiórką z polecenia księcia gen. Zajączka w 1819 roku uratował kościół biskup Skarszewski. Jednak po kasacie zakonu w 1864 roku, dopiero w 1884 roku biskup Kazimierz Wronowski dokonał aktu erekcyjnego parafii p.w. Nawrócenia św. Pawła Apostoła. Nastąpiło wtedy wiele zmian także we wnętrzu kościoła. Zlikwidowano chór zakonny, który niegdyś mieścił się w głębi prezbiterium i przesunięto w jego miejsce ołtarz wielki aż do ściany czołowej.

Prócz kościoła zespół klasztorny stanowi także budynek pobernardyński z II poł. XVI wieku, gdzie obecnie mieści się plebania. Tworzy on ze świątynią w części północnej zamknięty czworobok. Obok znajduje się jednopiętrowa murowana oficyna poklasztorna oraz ogród. Przy kościele, od strony placu Wolności, umieszczona została w 1905 roku figura Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej. Kościół bernardynów związany jest nierozerwalnie nie tylko z historią Lublina, ale także całej Polski. Tu kilkakrotnie w kaplicy zwanej potem królewską modlił się Jan III Sobieski oraz Michał Wiśniowiecki. W murach tego klasztoru mieli się także zatrzymać posłowie, którzy przybyli na sejm unijny w 1569 roku. W kościele zaś, zapewne ze względu na jego imponujące rozmiary , miało się odbyć nabożeństwo dziękczynne już po podpisaniu aktu unii polsko-litewskiej.

Analizowana budowla pełni funkcję sakralną, co w znacznym stopniu wpłynęło na jej kształt i formę architektoniczną, która po przebudowie w latach 1607-1630 jako jedna z pierwszych wpisała się w typ tzw. "renesansu lubelskiego". Świątynię charakteryzuje dość regularny, wydłużony bazylikowy układ przestrzenny. Jest ona orientowana, murowana z kamienia i cegły, otynkowana. Posiada trzy nawy oraz węższe od korpusu, wydłużone, czteroprzęsłowe prezbiterium zakończone półkoliście, któro wydzielone zostało od reszty świątyni tęczą. Pięcioprzęsłową nawę główną oddzielają od naw bocznych cztery masywne filary połączone arkadami wykończonymi w podłuczach kasetonami wykonanymi ze stiuku i obleczonymi ornamentem perełkowym. Podpory opięto pilastrami. Ostatnia para filarów została "wbudowana" w chór zachodni. Role podpór tej konstrukcji pełnią cztery postacie aniołów hermowych. Ścianę tarczową chóru zdobi dekoracja wykonana ze stiuku m.in. przedstawienia instrumentów muzycznych w polach balustrady. Na podchórzu zaś widoczne są ułożone w rzędy dekoracyjne mniejsze i większe kasetony z rozetami. Nad masywnymi arkadami oddzielającymi nawy widoczny jest arkadowy fryz, który biegnie wzdłuż całego korpusu budowli. Pozostaje on na jednej linii z kapitelami pilastrów, opinających ściany nawy. Nad nimi znajduje się bogato profilowane belkowanie, a jeszcze wyżej półkoliście zakończone okna, oświetlające nawę główną. Po stronie północnej wschodniego przęsła nawy głównej znajduje się kaplica p.w. św. Tekli wybudowana na planie kwadratu. Prowadzi do niej półkolisty łuk ozdobiony ornamentem okuciowym i perełkowym. Ściany kaplicy ujęte są w narożach pilastrami o stylizowanych kapitelach, które wydają się dźwigać wydatny dekoracyjny gzyms. Kaplicę wieńczy kopuła na pendentywach z latarnią. Od strony południowej do prezbiterium przylega czworoboczna zakrystia. Fasadę zachodnią kościoła wielokrotnie przebudowywano. Tę dwukondygnacyjną konstrukcję wieńczy trójkątny szczyt. Obecnie dobudowany został do niej przedsionek na planie prostokąta. Interesujący wydaje się być także wschodni szczyt budowli. Jest on dokładnym powtórzeniem przykładu znajdującego się we wzorniku architektonicznym Vredemana de Vries. Wzór miał pochodzić z serii "Dorica-Ionica". Stanowi on jeden z najwcześniejszych przykładów szczytów z zastosowanym ornamentem okuciowym. Zwieńczony został sygnaturką.

W nawach świątyni występuje sklepienie kolebkowo-krzyżowe, spływające na pilastry o stylizowanych kapitelach, w prezbiterium zaś zastosowano sklepienie kolebkowe z lunetami. Uwagę we wnętrzu kościoła zwraca szczególnie dekoracja sklepienia, będąca najwcześniejszym dojrzałym przykładem sztukaterii w typie tzw. "renesansu lubelskiego". W nawie głównej tworzy ona układ geometryczno-sieciowy z rozetkami na przecięciach. Figury geometryczne utworzone ze stiukowych sztukaterii oddzielają od siebie przęsła w nawie głównej. W prezbiterium sieć sklepiennych zdobień się zagęszcza. W nawach bocznych widocznych jest pięć układów sztukaterii tworzących misterne wzory. Od zewnątrz ściany naw bocznych podparte są otynkowanymi szkarpami, między którymi wprowadzono wysokie półkoliście zamknięte okna. Zarówno w nawie głównej, jak i w bocznych zastosowano miedziane dachy (w głównej- dwuspadowy, w bocznych- jednospadowe).

Dzieje późnobarokowego wnętrza kościoła pobernardyńskiego są mało znane ze względu na niewielką ilość źródeł pisanych, jakie się zachowały. Podstawę stanowi dzieło ks. Wadowskiego pt. Kościoły lubelskie. Autor podczas jego pisania dysponował, bowiem materiałami archiwalnymi, które jak pisze Jerzy Kowalczyk w następnych latach uległy zniszczeniu lub zaginęły. Dodatkową trudność w odtworzeniu pierwotnego programu ikonograficznego kościoła stanowi fakt wielokrotnego przestawiania ołtarzy, a nawet samych rzeźb w ich obrębie (np. po roku 1956). Łączyło się to z licznymi przebudowami architektonicznymi świątyni. W części zachodniej kościoła znajduje się rozpięty na całą szerokość nawy głównej chór muzyczny, który został poszerzony w latach 1908-1910 dzięki powiększeniu całego korpusu budowli o jedno przęsło. W związku z tą przebudową musiały zostać usunięte dwa ołtarze- św. Rocha i św. Józefa, które niegdyś mieściły się przy pierwszej parze filarów, wbudowanych obecnie w chór. Ołtarze umieszczono w nawach bocznych, pod ścianą, między drugą i trzecią parą filarów międzynawowych, wbudowując je w płytkie wnęki ścienne. Ostatecznie znalazły swoje miejsce w kaplicy św. Tekli. Na chórze umieszczono organy zbudowane w 1907 roku przez firmę braci Rieger z Karniowa na Śląsku. Ścianę tarczową chóru zdobi dekoracja wykonana ze stiuku m.in. przedstawienia instrumentów muzycznych w polach balustrady. Rolę "filarów" podpierających konstrukcję tworzą cztery postacie aniołów hermowych. Na podchórzu zaś widoczne są dekoracyjne kasetony z rozetami.

Centralną część nawy stanowi ołtarz główny. Został on wykonany w 1739 roku i reprezentuje styl barokowy z elementami rokokowymi. Widoczne w nim są dwa obrazy "na zasuwach". Pierwszym jest cudowny wizerunek św. Antoniego Padewskiego, wykonany w XVII wieku przez nieznanego autora, lecz ufundowany przez starostę lubelskiego Antoniego Szczukę. Pierwotnie dzieło to znajdowało się w kaplicy św. Tekli. Do ołtarza głównego przeniesiono go dopiero w 1762 roku. Drugi zaś to obraz Nawrócenia św. Pawła - dzieło lubelskiego malarza Władysława Barwickiego. W nawach bocznych kościoła mieści się 8 innych ołtarzy pochodzących z XVIII wieku. W prawej nawie, przy tęczy, znajduje się drewniany barokowy ołtarz Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej, zawierający obraz Najświętszej Maryi Panny autorstwa Stanisława Stroińskiego sprowadzony w XVIII wieku ze Lwowa, dzięki ofiarności Tomasza Dłuskiego. Ukazuje on Maryje jako Niewiastę z Protoewangelii, depczącą węża oraz Niewiastę z Apokalipsy, obleczoną w słońce z wieńcem dwunastu gwiazd nad głową. Ołtarz zdobią dwie rzeźby: św. Małgorzaty z Kortony i św. Marii Magdaleny. Przy filarze najbliższym prezbiterium po prawej stronie widoczny jest drewniany ołtarz św. Iwona, ufundowany w 1733 roku przez Stanisława Jabłonowskiego. Mieszczący siew nim obraz przedstawia św. Iwona jako rzecznika ubogich, o czym świadczy także umieszczona nad nim dedykacja: Divo Ivoni causarum defensori. Nad tym obrazem znajduje się przedstawienie św. Stefana, króla węgierskiego i św. Elżbiety, węgierskiej księżnej rozdających jałmużnę ubogim. Przy kolejnej podporze znajduje się ołtarz Najświętszego Serca Jezusowego z obrazem pochodzącym z XX wieku. Nad nim znajduje się przedstawienie św. Judy Tadeusza z Chrystusem. Ołtarz zdobią dwie rzeźby - królów Dawida i Salomona. Ostatnim zaś po prawej stronie świątyni jest rokokowy ołtarz św. Walentego z umieszczonymi pod jego mensą relikwiami. W lewej nawie, tuż przy łuku tęczowym, mieści się drewniany barokowy ołtarz św. Franciszka z Asyżu. Centralną jego część stanowi obraz pt. Stygmatyzacja św. Franciszka, który dzięki analizie dokonanej przez Tadeusza Michalskiego został przypisany Stanisławowi Stroińskiemu, jednemu z najwybitniejszych malarzy lwowskich II poł. XVIII wieku. Przy kolejnych filarach umieszczone zostały ołtarze św. Jana z Dukli (dłuta Jana Kargiera, ufundowany w 1753 roku w miejsce dawnego ołtarza św. Piotra z Alkantary), św. Anny oraz Jezusa Miłosiernego, który pierwotnie był poświęcony św. Tekli (postaci ukazane na tym ołtarzu, św. Katarzyna i św. Barbara, są dziełem wybitnego rzeźbiarza Sebastiana Zeisla i pochodzą z tzw. warsztatu puławskiego).

Z lewą nawą kościoła została połączona za pomocą półkolistego łuku renesansowa kaplica rodzinna Uhrowieckich pochodząca z XVII wieku (ufundowana ok. 1640 przez Zofię z Uhrowieckich Siemieńską, która została wraz z rodziną pochowana w jej podziemiach). Pierwotnie była ona zwana kaplicą św. Antoniego Padewskiego, jednak w II poł. XVIII wieku przeszła pod opiekę Bractwa św. Tekli (stąd jej obecna nazwa). Jest to kopułowa budowla grobowa, w której dekoracji Alicja Kurzątkowska widzi zależność od sposobu zdobienia charakterystycznego dla muratora turobińsko-zamojskiego Jana Wolffa. Jednak roślinne sztukaterie głowic czterech narożnych pilastrów i fryzu belkowania wg Jerzego Łozińskiego nie świadczą o pokrewieństwie z innymi dziełami Wolffa, a tym samym wykluczają jego autorstwo. Niegdyś przeznaczona specjalnie dla bractwa św. Tekli, na początku XIX wieku zmieniona została w dzwonnicę. Dopiero po renowacji w latach 1956-1960 przywrócono jej dawną funkcję i ustawiono w niej dwa barokowe ołtarze. W jednym z nich znajduje się kopia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej w formie płaskorzeźby. Nad nią widnieje wizerunek św. Rozalii z lilią. Przy samym prezbiterium, tuż pod tęczą świątyni, po lewej stronie znajduje się zabytkowa drewniana ambona, zwieńczona rzeźbą św. Franciszka z Asyżu. Na jej baldachimie widoczne są ujęte w pozie siedzącej postaci czterech Ewangelistów wraz z ich symbolami. Ufundowana została w 1760 roku przez Tomasza Dłuskiego. Umieszczono ją w miejscu, gdzie obecnie się znajduje dopiero w 1907 roku. W pierwotnym stanie, gdy ołtarz wielki usytuowany był na środku prezbiterium, ambona go nie przysłaniała (byłoby to niedopuszczalne w barokowej kompozycji wnętrza, gdzie ołtarz główny był najważniejszą częścią kościoła), znajdując się w nawie głównej przy drugim filarze. Jej przemieszczenia spowodowały przestawienie figur Ewangelistów i zniszczenie symbolu św. Mateusza, któremu następnie błędnie przydzielono atrybut św. Jana - orła. W prezbiterium znajdują się rzeźbione stalle renesansowe. Pierwotnie były one ozdobione wizerunkami świętych, które potem zamalowano.

W kościele zachowały się także liczne nagrobki oraz epitafia. W nawie bocznej widoczna jest tablica pośmiertna Teodora Ustrzyckiego z herbami i dwoma napisami - po łacinie i po grecku. Na szczególną uwagę zasługują: renesansowy nagrobek Andrzeja Osmólskiego (zm. 1598), dzieło warsztatu Hieronima Canavesiego wykonane z czerwonego marmuru i ukazujące postać zmarłego, okutego w zbroję, w pozie półleżącej oraz nagrobek Jana i Eremiana Kochanowskich z 1604 roku wykonany z czarnego marmuru z widniejącym na nim herbem "Korwin". W świątyni znajduje się także epitafium Teodora Ustrzyckiego z greckim tekstem oraz barokowy nagrobek Wojciecha Oczki, wybitnego lekarza, autora dzieł medycznych oraz sekretarza trzech królów: Zygmunta Augusta, Stefana Batorego i Zygmunta III. Nagrobek wykonany z dwubarwnego chęcińskiego marmuru ukazuje zmarłego klęczącego przed krzyżem. Całość obleczona jest obramieniem architektonicznym, na którym występuje subtelny ornament renesansowy.

Z dzieł malarskich, jakie znajdują się w świątyni, wart odnotowania wydaje się być XVIII-wieczny obraz przedstawiający św. Jana Kapistrana ze sztandarem i krzyżem w ręku, który widnieje naprzeciw ambony. Ideowo nawiązuje on do zwycięstwa nad Turkami w bitwie pod Belgradem, które przypisuje się wstawiennictwo świętego. W lewej nawie widoczny jest także obraz ukazujący św. Bernarda ze Sieny, wskazującego dłonią na monogram IHS. U stóp postaci znajdują się trzy mitry-symbol trzykrotnego odmówienia przyjęcia godności biskupa: Sieny, Ferrary, Urbino. Kościół pobernardyński jest jednym z najznamienitszych zabytków Lubelszczyzny. Po przebudowie na początku XVII wieku, miał się on stać wzorem dla wielkiej grupy budowli sakralnych renesansu, będąc pod względem architektury reprezentantem tzw. typu lubelskiego. Do lubelskiej świątyni nawiązywały potem przede wszystkim kościoły bernardyńskie w Grodnie i Drui. Przede wszystkim rozwój dekoracji sklepiennych przebiegał odtąd "[...] po linii wytkniętej przez układy sztukaterii kościoła bernardynów w Lublinie".

Foto i opracowanie: Aleksandra Krauze

Bibliografia

1. Cynka M., Późnobarokowa rzeźba ołtarzowa w kościele pobernardyńskim p.w. Nawrócenia św. Pawła w Lublinie, "Roczniki Humanistyczne", t. XXII, z. 6, 1974, s. 5-38.
2. Dąbrowski S. J., 200 lat Diecezji Lubelskiej w służbie Bogu, Ojczyźnie, człowiekowi, Lublin 2005, s. 64-66.
3. Derys H., Wyszkowski M., Lublin i okolice, Lublin 2000, s. 28, 97-99.
4. Gawarecki H., Gawdzik Cz., Ulicami Lublina. Przewodnik, Lublin 1976, s. 100-102.
5. Kowalczyk J., Kościół pobernardyński w Lublinie i jego stanowisko w renesansowej architekturze Lubelszczyzny, "Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", 2:1957, s. 127-145.
6. Kurzątkowska A., Głos w dyskusji nad referatem Jerzego Kowalczyka, "Biuletyn Historii Sztuki", XXIV, 1:1962, s. 127-129.
7. Kurzątkowski M., Pierwowzór graficzny szczytu kościoła pobernardyńskiego w Lublinie i pałacu w Gardzienicach, "Biuletyn Historii Sztuki", XXIV, 1:1962, s. 73-78.
8. Lublin. Przewodnik, red. B. Nowak, Lublin 2000, s. 246-248.
9. Łoziński J. Z., Grobowe kaplice kopułowe w Polsce 1520-1620, Warszawa 1973, s. 222-223.
10. M. T. Zahajkiewicz, Archidiecezja Lubelska. Historia i administracja, Lublin 2000, s. 370-375.
11. Marczewski J. R., Duszpasterska działalność Kościoła w średniowiecznym Lublinie, Lublin 2002, s. 181-188, 255-259, 263, 270-274, 285-291, 312-313, 335-341.
12. Michalski T., Nieznany obraz Stanisława Stroińskiego w kościele pobernardyńskim w Lublinie, "Roczniki Humanistyczne", t. XXIV, z. 5, 1976, s. 71-74.
13. Tatarkiewicz W., Typ lubelski i typ kaliski w architekturze kościelnej XVII wieku, "Prace Komisji Historii Sztuki", t. VII, z. I, Kraków 1937, s. 23-58.
14. Wadowski J. A., Kościoły lubelskie, Kraków 1907 (reprint: Lublin 2004), s. 513-578.
15. Wierna R., Kościół Nawrócenia św. Pawła w Lublinie. Przewodnik, Lublin [b. r. w.].
16. Wilgatowie K. T., Gawarecki H., Województwo lubelskie, Warszawa 1978, s. 84.
17. Z przeszłości kulturalnej Lubelszczyzny, red. A. Aleksandrowicz, R. Gerlecki, W. Śladkowski, S. Tworek, Lublin 1978, s. 77.
18. Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, t. 22, Województwo lubelskie, Warszawa 1995, s. 213.