Pomysł zorganizowania terenów targowych we Wrocławiu pochodzi z 1881 roku, kiedy to przy okazji odbywającej się wówczas wystawy przemysłowej "Schlesische Gewerbe- und Industrieausstellung", wskazano na konieczność dorównania w tej dziedzinie takim miastom jak Drezno, Berlin czy Lipsk. Naturalnym miejscem na tego typu przedsięwzięcie wydawały się tereny położone we wschodniej i północno-wschodniej części miasta, gdzie znajdował się Park Szczytnicki. Już w 1892 roku wymówiono dzierżawę dotychczasowemu zarządcy terenu, planując nowe zagospodarowanie tego miejsca, z przeznaczeniem na wystawy, festiwale, turnieje sportowe i zgromadzenia. Pretekstu do budowy dostarczyła także zbliżająca się 100. rocznica wojny wyzwoleńczej narodu niemieckiego i odezwy króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II z 1813 roku, wzywającej do walki z wojskami Napoleona. W 1910 roku, na posiedzeniu Rady Miejskiej miasta Wrocławia podjęto decyzję o zorganizowaniu w 1913 roku wielkiej Wystawy Stulecia, poświęconej jubileuszowi, jak również rozpropagowaniu gospodarczego i kulturalnego dorobku miasta, będącego stolicą prowincji śląskiej. Miasto zobowiązało się także do wzniesienia "masywnej hali, w której w przyszłości mogłyby odbywać się turnieje sportowe i śpiewacze".

Pod koniec 1910 roku ogłoszono konkurs architektoniczny na zagospodarowanie przyszłych terenów wystawowych, który jednakże, mimo wyłonienia zwycięzców, nie doczekał się realizacji. Niezależnie od konkursowych, swój własny projekt zagospodarowania terenów wystawowych przedłożył ówczesny architekt miejski, Max Berg. Projekt ten był częścią szerszego planu przebudowy Wrocławia, który zakładał przekształcenie prowincjonalnego miasta w metropolię. W 1911 roku wykonano drewniany model hali wystawowej, który pokazano na Wschodnioniemieckiej Wystawie w Poznaniu. 18 czerwca 1911 roku projekt wraz z kosztorysem budowy zgłoszono do Rady Miejskiej. Dziesięć dni później zapadła decyzja o realizacji projektu. Rozplanowanie hali, budynków i terenów ekspozycyjnych powierzono Maxowi Bergowi i współpracującemu z nim wybitnemu architektowi, dyrektorowi wrocławskiej Akademii Sztuki i Rzemiosła Artystycznego, Hansowi Poelzigowi. Zaplanowano wzniesienie m.in. stadionu, restauracji tarasowej, amfiteatru, budynku administracyjnego z imponującą bramą i pergolą oraz szereg mniejszych, tymczasowych budowli wystawowych. W 1912 roku zapadła ponadto decyzja o wzniesieniu jeszcze jednego zespołu wystawienniczego, tzw. Pawilonu Czterech Kopuł (projektu Poelziga), mającego pomieścić przygotowywaną wystawę poświęconą setnej rocznicy wojny z Napoleonem. Do współpracy przy wystawie zaangażowano najlepszych wówczas architektów i plastyków z Akademii wrocławskiej. Z najwybitniejszych, wspomnieć należy Theo Effenbergera (projekt części ogrodów historycznych), Fritza Behrendta (projekt pawilonu sztuki cmentarnej), Paula Schmitthennera (projekt wzorcowego domu i ogrodu dla osiedla typu miasto-ogród) i Paula Schreibera (projekt amfiteatru i pomniejszych pawilonów wystawowych).

Najważniejszym elementem założenia miała być hala wystawowa, nazwana później Halą Stulecia. Założona na planie koła z czterema półkolistymi apsydami, składać się miała z dwóch niezależnych części - cylindrycznej podstawy o wysokości 19 metrów niosącej kopułę oraz żebrowej konstrukcji kopuły o wysokości 23 metrów nałożonej na pierścień i spoczywającej na 32 metalowych łożyskach. Na żebrach kopuły wspierać się miały koncentrycznie ułożone pierścienie, tworzące podstawy dla niemal całkowicie przeszklonej strefy ścian. Takie rozwiązanie pozwalałoby na regulację dostępu światła do wnętrza, w zależności od aktualnych potrzeb. Rozpiętość kopuły założono na 65 metrów. Byłaby to konstrukcja w owym czasie niespotykana - przywoływana niesłusznie jako porównanie do obiektu wznoszonego blisko 1800 lat później, średnica kopuły rzymskiego Panteonu wynosi 44 metry. Pobicie rekordu rozpiętości starożytnej konstrukcji dopiero na początku XX wieku, na dodatek przy zastosowaniu technologii kompozytowej, świadczy tym dobitniej o technologicznym geniuszu starożytnych.

Tak duża konstrukcja żelbetowa wymagała ścisłych i perfekcyjnych obliczeń statycznych. Zadania tego podjął się wrocławski inżynier urzędu budowlanego, Guenther Trauer. Jego obliczenia, dla bezpieczeństwa, potwierdził następnie berliński profesor statyki, Heinrich Mueller. Dopiero wtedy zezwolono Maxowi Bergowi na rozpoczęcie prac budowlanych. Prace przy wznoszeniu hali trwały cały rok 1912. W grudniu budowla była gotowa w stanie surowym. Max Berg wystąpił przy tej okazji z propozycją zbudowania gigantycznych organów, wykorzystywanych w przyszłości do różnego typu imprez organizowanych we wnętrzu hali. Wykonanie instrumentu zlecono firmie Sauer z Frankfurtu nad Odrą. Były to wówczas największe organy świata. Wszystkie prace ukończono w terminie sześciu tygodni przed zaplanowanym na maj 1913 roku, uroczystym otwarciem Wystawy Stulecia.

Hala Stulecia pozostaje do dziś najwybitniejszym dziełem Maxa Berga. Zaprojektowana zgodnie z duchem postulatów francuskiego teoretyka architektury J. N. Duranda (1760-1834) jest budowlą centralną, na planie koła, z czterema apsydami i obejściem. Wieńcząca ją, gigantyczna jak na owe czasy kopuła żebrowa, dopełnia tylko wrażenia, że mamy tu do czynienia z budowlą o charakterze sakralnym. Sam autor, uczeń jednego z najwybitniejszych gotycystów XIX wieku, Karla Schaeflera, uważał gotyk za ostatni z wielkich stylów w architekturze. Właśnie w takiej formie Berg upatrywał prawidłowego kształtowania przestrzeni. Pod koniec życia pisał: "Myślałem o tym, by dać tej budowli wykonanej w nowoczesnym materiale odpowiednią formę przestrzenną, kształt przesiąkniety duchem gotyckim". Dążenie do ładu i harmonii wielkiego stylu, skłaniało Berga do poszukiwania struktur łączących najlepsze osiągnięcia z różnych epok historycznych. Niewątpliwie wielki wpływ miało tu także odwołanie się architekta do tradycji antycznej, czego najlepszym przykładem pozostaje wspaniała konstrukcyjnie kopuła hali, nawiązująca w duchu do pierwowzoru jakim jest rzymski Panteon. Mistrzostwo rozwiązania konstrukcji i niezwykłe w owym czasie osiągnięcie techniki inżynierskiej doceniali także potomni. Blisko 50 lat później, historyk architektury Peter Rayner Bahnam z uznaniem pisał: "ta konstrukcja z betonu zbrojonego musi być uznana za jedno z najdoskonalszych zastosowań tego materiału w owym okresie". Halę Stulecia należy podziwiać od środka. Takie było główne założenie architekta. Szata zewnętrzna zupełnie nie oddaje tego, czego doświadczamy stojąc pod gigantyczną kopułą. Brak ornamentów i wszelkiej dekoracji tylko potęguje wrażenie surowości bryły i jej geniuszu konstrukcyjnego. Ukazany tu został żelazobeton w całej swej strukturze, ze śladami po deskach szalunkowych, bez tynków czy przykrywającej go farby.

Do czasu zamknięcia, w październiku 1913 roku, Wystawę Stulecia zwiedziło blisko 100.000 osób. Odbiła się ona szerokim echem nie tylko w Niemczech. Jej blask przyćmiły jednak wydarzenia I wojny światowej, kiedy to hala służyła jako wielki magazyn prowiantowy. Po wojnie i wyburzeniu prowizorycznych pawilonów pochodzących z czasów Wystawy Stulecia, nadal odbywały się tu targi i imprezy o charakterze kulturalnym. W 1920 roku zorganizowano wielką wystawę sztuki nowoczesnej a w późniejszych latach kolejne, poświęcone architekturze i sztuce. Najznamienitszym wydarzeniem w okresie międzywojennym było zorganizowanie na terenach wystawowych ekspozycji "Wohn- und Werkraum Ausstellung" (WuWA), poświęconej projektowaniu budownictwa mieszkaniowego i miejsc pracy. Celem owej ekspozycji było ukazanie aktualnych tendencji lokalnych i międzynarodowych w zakresie architektury mieszkalnej. Wybudowano z tej okazji wzorcowe osiedle małych mieszkań, domów szeregowych oraz jedno- i wielorodzinnych. Uzupełnieniem miała być wystawa wyposażenia wnętrz i zastosowania nowych technik materiałowych. Ogólne plany zabudowy osiedla wzorcowego, w będącym częścią terenów wystawowych Parku Szczytnickim, przygotowali Adolf Rading i Heinrich Lauterbach. Do dziś zachował się z tego czasu dom dla samotnych osób i wystaw WuWA z 1929 roku, projektowany i wzniesiony przez Hansa Scharouna.

W 1925 roku doszło do rozbudowy terenów wystawowych. Max Berg opracował reprezentacyjne wejście na tereny ekspozycyjne, zintegrowane wspólnym płaskim dachem z nowowybudowaną halą wystawową o powierzchni 9000 m. kw. Gigantyczny, drewniany strop wspierał się na wysokich, smukłych betonowych kolumnach. Obie budowle zostały zniszczone w czasie II wojny światowej. Do dziś pozostały jedynie kolumny. Pozbawione przykrycia sprawiają absurdalne wrażenie.

W latach 30. tereny wystawowe zdominowały targi o charakterze przemysłowym. W Hali Stulecia odbywały się ponadto imprezy sportowe oraz przedstawienia cyrkowe. Pamiętając o roli Wrocławia w ostatnich dniach II wojny światowej, należy stwierdzić, że tereny wystawowe i hala przetrwały kataklizm w całkiem niezłym stanie. Zniszczeniu uległa nowa hala wystawowa zaprojektowana przez Berga w 1924 roku oraz drewniane przykrycie wejścia głównego. Taki stan, pozwolił w 1948 roku władzy ludowej na zorganizowanie wielkiej Wystawy Ziem Odzyskanych. Jako czarny humor należy traktować powszechne do dziś określenia, że wystawa owa ukazywała "dorobek i osiągnięcia Polski Ludowej na przyłączonych w 1945 roku ziemiach niemieckich". W Pawilonie Czterech Kopuł zaaranżowano wówczas wystawę braci Zameczników zatytuowaną "Węgiel" oraz obrazy na szkle Henryka Stażewskiego i Bogdana Urbanowicza. Przed Pawilonem ustawiono w latach 50. znakomite płaskorzeźby Xawerego Dunikowskiego, będące fragmentem Pomnika Czynu Powstańczego na Górze św. Anny z 1955 roku.

Hala Stulecia uznanwana jest powszechnie za jedno z najwybitniejszych dzieł architektury światowej. Wzmiankowana jest we wszystkich opracowaniach popularnych i naukowych dotyczących architektury XX wieku. W 1962 roku wpisana została do rejestru zabytków. Do dziś nie podjęto decyzji o objęciu ochroną i przywróceniu dawnych funkcji pozostałym obiektom tworzącym razem zespół terenów wystawowych.

13 lipca 2006 roku Hala Stulecia we Wrocławiu została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa Unesco.

Foto i opracowanie © 2004: Paweł Giergoń

Bibliografia: Jerzy Ilkosz - Hala Stulecia i tereny wystawowe na Szczytnikach. Wrocław 1997.