Turobin, pierwotnie jako osada obronna i targowa, został w 1389 roku nadany przez Władysława Jagiełłę podskarbiemu koronnemu Dymitrowi z Goraja. Dopiero w 1420 roku nastąpiła lokacja miasta, któro do 1 pol. XVI wieku było własnością Świdłów Szamotulskich, a następnie Górków, a pod koniec XVI wieku Czarnkowskich. W 1596 roku hetman wielki koronny Jan Zamoyski, jako nowy właściciel, włączył Turobin do swojej ordynacji (do 1886). Osada kilkakrotnie niszczona była przez najazdy Kozaków (1648), Tatarów, pożary (1509). Turobin, położony na drodze z Lublina przez Janów do Zamościa, niegdyś otoczony był wałami ziemnymi z trzema bramami. Centrum miasta stanowi czworoboczny rynek, niegdyś zbliżony do kwadratu, obecnie powiększony, z ulicami wybiegającymi z naroży, tworzącymi układ szachownicowy.

Jednym z najwspanialszych zabytków Turobina jest kościół parafialny św. Dominika położony na południowy-zachód od rynku. Pierwsza świątynia pw. Wszystkich Świętych została wzniesiona na tym miejscu w 1430 roku, jednak już w 1509 roku za sprawą Tatarów spłonęła. Obecny kościół wybudowano ok. 1530 roku z fundacji Łukasza Górki- kasztelana poznańskiego, Piotra Tomickiego - biskupa krakowskiego oraz Andrzeja Tęczyńskiego - kasztelana krakowskiego, starosty krasnostawskiego na nieregularnej działce, tuż przy wałach obronnych, co może świadczyć o znacznym już wówczas rozwoju przestrzennym Turobina. Został on konsekrowany przez biskupa Jakuba Buczackiego. W latach 1584-1595 został zamieniony z zbór kalwiński. W 1595 roku Jan Zamoyski zakupił zbór od Górków i zmienił go na kościół. Powiększenie świątyni i jej przebudowa dokonana wg projektu architekta zamojskiego Jana Jaroszewicza przez muratora turobińsko-zamojskiego Jana Wolffa nastąpiła w latach 1620-1623 z fundacji ordynata Tomasza Zamoyskiego oraz jego żony Elżbiety. Z tego czasu pochodzi nawa oraz dwie kaplice (powstałe na miejscu wcześniejszych, opisywanych już w 1602 roku ). Wtedy również nastąpiła przebudowa i podwyższenie prezbiterium, pierwotnie krytego stropem. Świątynia była dwukrotnie niszczona pożarami (w końcu XVII wieku i w 1951 roku) oraz wielokrotnie restaurowana (1650, 1723, 1774-1775, 1818, 1852, 1900-1905, 1921, kilkakrotnie po II wojnie światowej; od 1999 roku do chwili obecnej trwają prace konserwatorskie).

Kościół św. Dominika jest świątynią zbudowaną w tzw. typie renesansu lubelskiego z elementami późnogotyckimi. Jest to kościół jednonawowy, orientowany, murowany z kamienia i cegły, a następnie otynkowany. W nawie wyróżnione zostały 3 przęsła. Do boków przęsła wschodniego przylegają symetrycznie dwie kaplice wybudowane na planie kwadratu: północna- pod wezwaniem św. Anny i południowa- pw. Matki Boskiej. Obok nich, również symetrycznie, znajdują się kruchty. Trójprzęsłowe prezbiterium świątyni jest nieco węższe i niższe od nawy. Zakończone zostało absydą. Przy prezbiterium, po stronie północnej znajduje się zakrystia z przedsionkiem oraz neorenesansowym skarbcem na piętrze, dobudowanym w 1953 roku wg projektu architekta Jana Ogórkiewicza. Z zewnątrz prezbiterium posiada bezuskokowe szkarpy, pilastry, zaś kaplice obramowane są narożnikami. W 1774 i 1818 roku także naroża fasady, kaplic, zakrystii i kruchty południowej wzmocniono masywnymi, skośnymi szkarpami.

Fasada zachodnia kościoła jest pięcioosiowa, rozczłonkowana pilastrami. Portal zwieńczony jest łukiem odcinkowym, ponad którym znajduje się płaskorzeźbiona postać N. P. Marii w promienistej mandorli. Szczyt fasady jest trójdzielny, dwukondygnacyjny, na cokole, ujęty w czworoboczne wieżyczki zwieńczone hełmami w 1953 roku. Między pilastrami fasady widoczna jest nisza z rzeźbą Ecce Homo. Nad nią zaś umieszczono uszatą płycinę z hierogramem IHS w glorii. Na osi fasady, prezbiterium oraz na osiach ścian kaplic znajdują się koliste okna w kwadratowych obramieniach z uszakami. Pozostałe otwory okienne są wydłużone i zamknięte półkoliście, od zewnątrz obramione, z uszakami dolnymi, stylizowanymi ornamentami roślinnymi w podłuczach. W oknach znajdują się witraże- w prezbiterium z 1900 roku, a w nawie, kaplicach i zakrystii z 2001/2002 roku. Ukazują one m.in. scenę Ukrzyżowania, Zmartwychwstania, Modlitwy w Ogrójcu.

Nad nawą i prezbiterium znajdują się dwuspadowe dachy kryte blachą, nad kruchtami pulpitowe, nad kaplicami zaś namiotowe z latarniami czworobocznymi o silnie ściętych narożach, "rozczłonkowanymi pilasterkami hermowymi, między którymi umieszczono na przemian półkoliście zamknięte okna i w narożach nisze zwieńczone uskrzydlonymi główkami puttów". Latarnie posiadają ośmiopołaciowe, zwieńczone żeliwnymi krzyżami dachy. Obok kościoła stoi barokowa (XVIII wiek), murowana z cegły i otynkowana dzwonnica. Jest ona prostokątna, dwukondygnacyjna, trzyosiowa. Wewnątrz, w przyziemu znajdują się dwa małe pomieszczenia przedzielone sienią. Górną część stanowią półkoliście zamknięte przeźrocza na dzwony. Całość została rozczłonkowana pilastrami. Szczyt pokryto blachą i zwieńczono cebulastą wieżyczką. Na osi dzwonnicy znajduje się półkoliste przeźrocze z rokokową rzeźbą św. Floriana. Zarówno nawa, jak i prezbiterium sklepione są kolebkowo i posiadają lunety, kolebki kaplic zaś zwieńczone są latarniami. Ściany nawy i prezbiterium rozczłonkowano kanelowanymi pilastrami o stylizowanych kapitelach kompozytowych, dźwigających dekoracyjny gzyms. W nawie pilastry te występują parzyście i połączone są wspólnymi cokołami, w prezbiterium zaś pojedynczo. Ściany kaplic z wnękami arkadowymi obramowane są w narożach kanelowanymi pilastrami o stylizowanych kapitelach kompozytowych z główkami. W zachodniej części budowli znajduje się chór muzyczny o trzech półkolistych arkadach wspartych na czworobocznych podporach o ściętych narożnikach. Podchórze posiada sklepienie kolebkowo-krzyżowe. Po obu stronach chóru znajdują się schody na chór i strych kościelny. Na ścianie tarczowej chóru widnieją dwie owalne plakiety z herbem Jelita Zamoyskich.

Na chórze umieszczono w 1888 roku organy Blomberga z barokowymi dekoracjami z 1 pol. XVII wieku. Wnętrze kościoła, ok. 1623 roku zostało ozdobione późnorenesansowymi sztukateriami w tzw. typie lubelsko-kaliskim przez słanego muratora Jana Wolffa. Jest to dekoracja plastyczna operująca detalem odciśniętym w zaprawie piaskowo-wapiennej w sztancach na ziemi, następnie zaś naniesiona na zdobioną powierzchnię. Łączy ona w sobie gotycki strukturalizm i renesansowo-manierystyczną tendencję do podziałów sklepienia. Niestety oryginalne nie zachowały się w nawie, gdzie w 1953 roku stworzono nowe. Jednak na sklepieniu prezbiterium oraz dwóch kaplic możemy podziwiać "sieć ornamentowanych wałków z rozetkami na przecięciach, częściowo polichromowanych i złoconych, tworzących różnorodne pola w kształcie kół, medalionów, serc i czworoliści, przenikających się z kwadratami". W prezbiterium dodatkowo wśród tej sieci znajdują się rozety, słońca, hierogramy IHS, monogram Maria i uskrzydlone główki puttów, w kaplicach zaś naprzemian ułożone zostały skrzydlate główki puttów i kartusze z hierogramem IHS oraz między polami plakietki z główkami puttów, orłami z tarczami na piersiach i rozetami. U nasady latarń umieszczono stylizowane ornamenty roślinne. Obramienia arkad ozdobione zostały główkami puttów w kluczach oraz ozdobione plecionką. Na ich podłuczach zaś umieszczono podziały kasetonowe z główkami puttów, hierogramami IHS, rozetami, maskami i orłami. Na belkowaniu kaplic znajdują się fryzy stiukowe o stylizowanych motywach roślinnych i główkami, maskami i lambrekinami.

W kluczu łuku tęczowego od strony prezbiterium umieszczono kartusz z literami IW (Ioannes Wolff) oraz datą 1623, który stanowi podpis autora sztukaterii i jednocześnie pomaga w określeniu czasu wykonania dekoracji. Kolejną wskazówką może być nieco uszkodzona data .62. (1623) znajdująca się na poprzecznej płycinie w kaplicy północnej. Wewnątrz, znajduje się 5 ołtarzy. Uwagę przykuwa późnorenesansowy ołtarz główny z ok. 1623 roku, ufundowany przez ordynata Tomasza Zamoyskiego i wielokrotnie przerabiany, restaurowany jednakże zgodnie z koncepcją pierwowzoru. Jego część stanowią rzeźby: św. Stanisława (w stroju bp i ze wskrzeszonym Piotrowinem) oraz Wojciecha (z wiosłem) - w uszach; Matki Boskiej z Dzieciątkiem, Zygmunta i Kazimierza - w zwieńczeniu; aniołów, główek czubatych puttów, herm i dwóch kartuszy z herbami Jelita i Ostrogskich (fundatora i jego żony Katarzyny z Ostrogskich). Po obu stronach ołtarza na postumentach znajdują się późnobarokowe (ok. pol. XVIII wieku) rzeźby św. Jana Nepomucena (zawsze z Krzyżem) i Franciszka Ksawerego. Część środkową stanowią dwa XVIII-wieczne obrazy św. Jana Nepomucena (na zasuwie) i Św. Trójcy (pod zasuwą) w sukienkach drewnianych z 2 pol. XIX wieku, które najprawdopodobniej pochodzą z kościoła bernardynów w Radecznicy. Wyżej widoczny jest obraz ze św. Dominikiem, patronem kościoła, pochodzący z 1993 roku. W centrum znajduje się późnobarokowe tabernakulum z pol. XVIII wieku, ozdobione rzeźbami Św. Dominika i Róży z Limy oraz aniołów i baranka.

Po lewej stronie przy łuku tęczowym widoczny jest wczesnobarokowy, architektoniczny, marmurowy ołtarz boczny (ok. 1620-30) fundacji Pawła Rzeczyckiego, Marcina Rzeczyckiego Płaczka, matki Anny i siostry Doroty Siemionkowej. Posiada on napis fundacyjny w predelli. W części środkowej znajduje się obraz Św. Marii Magdaleny sprzed pol. XVII wieku, wyżej zaś, w zwieńczeniu św. Heleny (także z XVII w.). Symetrycznie, po drugiej stronie tęczy, umieszczono drugi ołtarz - drewniany, zapewne z XIX wieku (kopia poprzedniego), niegdyś z obrazem św. Rocha (XVIII/XIX) w zwieńczeniu. Obecnie w centrum ołtarza widnieje obraz Miłosierdzia Bożego, w zwieńczeniu zaś portret św. Faustyny Kowalskiej (oba z 2005 roku). W kaplicy północnej w 1936 roku umieszczono ołtarz, w którym znajduje się obraz św. Anny Samotrzeć z 1623 roku. W kaplicy południowej zaś widoczny jest późnobarokowy ołtarz z dekoracją regencyjną (ornament wstęgowo-cęgowy i kratka z różyczkami). Był on odnawiany w 1874 oraz 1920 roku. Jego część stanowią rzeźby św. Franciszka z Asyżu, Józefa z Dzieciątkiem, Kazimierza i Onufrego. W zwieńczeniu widoczne są postaci puttów i aniołów. Centralną część stanowi obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XVII/XVIII wieku w srebrnej sukience z 1 poł. XVIII wieku oraz obraz Matki Boskiej z Chrystusem w zwieńczeniu z XVIII wieku. Na początku prezbiterium znajduje się także barokowa ambona, zapewne z 2 pol. XVII wieku, jednak wielokrotnie przerabiana i restaurowana. Na jej baldachimie ukazano 4 Ewangelistów wraz z ich symbolami.

W świątyni dodatkowo znajdują się rzeźby: barokowa niezidentyfikowanego świętego, rokokowa Zmartwychwstałego Chrystusa, późnobarokowy Krzyż procesyjny z 1 pol. XVIII wieku, późnobarokowy krucyfiks w kruchcie, a także najstarsza rzeźba nagrobkowa z Ziemi Chełmskiej - wczesnorenesansowa płyta Anny ze Żmigrodu Świdwiny (zm. 1546) wykonana z piaskowca z płaskorzeźbioną postacią zmarłej oraz herbami Łabędź i Śreniawa. Obok niej na ścianie prezbiterium znajdują się także obrazy Wniebowzięcia NMP z XVIII wieku i z XIX wieku św. Józefa, św. Walentego i św. Rocha. W zakrystii kościoła można także podziwiać zabytkowe monstrancje, kielichy, relikwiarze oraz szaty liturgiczne.

Foto i opracowanie: Aleksandra Krauze

Bibliografia

1. Archidiecezja Lubelska. Historia i administracja, red. M. T. Zahajkiewicz, Lublin 2000.
2. Bugała J., Turobin w czasie II wojny światowej: zbrodnie okupanta i ruch oporu, "Dominik", 11:2003, s. 19-20.
3. Diecezja Lubelska 1985. Informator historyczny i administracyjny, red. Ks. M. T. Zahajkiewicz, Lublin 1985.
4. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. 8: woj. Lubelskie, red. R. Brykowski, E. Rowińska, z. 8: pow. Krasnostawski, oprac. T. Sulerzyska, F. Uniechowska, E. Rowińska, Warszawa 1964.
5. Kowalczyk J., Turobińsko-zamojski murator Jan Wolff oraz jego dzieła na Lubelszczyźnie, "Biuletyn Historii Sztuki", XXIV, 1:1962, s. 123-129.
6. Letkiewicz M., Sztukatorski wystrój sklepień tzw. renesansu lubelsko-kaliskiego w 1. tercji XVII wieku, "Roczniki Humanistyczne", t. XXIX, z. 4, 1981, s. 71-82.
7. Łoziński J. Z., Grobowe kaplice kopułowe w Polsce 1520-1620, Warszawa 1973.
8. Tatarkiewicz W., Typ lubelski i typ kaliski w architekturze kościelnej XVII wieku, "Prace Komisji Historii Sztuki", t. VII, z. I, Kraków 1937, s. 23-58.
9. Tokarczyk R., Turobin. Dzieje miejscowości, Lublin 2002.