22 stycznia 1938 roku, na szczycie Kasprowego Wierchu oddano oficjalnie do użytku pierwsze w Tatrach i Karpatach Północnych nowoczesne obserwatorium Państwowego Instytutu Meteorologicznego w Warszawie. Niewielki budynek, zlokalizowany nad górną krawędzią kotła Suchego Kasprowego na wysokości 1991 m. n.p.m., zaprojektowany został w 1936 roku przez warszawskich architektów, Annę i Aleksandra Kodelskich, autorów wzniesionych w tym samym roku budynków stacji kolei linowej w Kuźnicach, Myślenickich Turniach i na tymże Kasprowym Wierchu.

Zadanie, jakie postawiono przed projektantami nie było łatwym. Zaprojektowanie budynku o ściśle wyznaczonym programie, wymagało specjalistycznej wiedzy. Z drugiej strony, obiekt tego typu został wzniesiony w miejscu wyjątkowo eksponowanym – na szczycie pasma górskiego, widocznego z okolicznych dolin i leżącego u podnóża Zakopanego. Jednym z najważniejszych zadań, jakie stanęły przed projektantami było maksymalne zintegrowanie monumentalnej (z oczywistych przyczyn) architektury budynku z otaczającym go wyjątkowej urody krajobrazem. Efekt ten udało się uzyskać poprzez usadowienie budynku w odległości około 80 metrów od grzebienia Kasprowego, wtopienie dużej części bryły w strome, częściowo wykute skaliste zbocze i minimalne wyniesienie jego sylwetki ponad otoczenie. Tym samym, architektura o przeznaczeniu ściśle użytkowym, została udatnie wkomponowana w otaczający krajobraz, bez drastycznej ingerencji w ten ostatni. „Widoki jakie uzyskano od strony Doliny Goryczkowej są wyjątkowo interesujące i kompozycyjnie dyskretnie przeprowadzone. Rzecz zrozumiała, że może być mowa tylko o widokach z niedużej odległości, kiedy oko widza jest w stanie odróżnić masyw górski od budowli. O efektach plastycznych z większej odległości lub wręcz z dolin otaczających Kasprowy nie ma mowy. Obserwatorium będąc na szczycie, de facto jest poza nim, a drobne fragmenty […] zlewają się z sylwetą całości i nie zmieniają ogólnego charakteru terenu.” – pisał w 1938 roku Piotr Biegański na łamach czasopisma Architektura i Budownictwo. Odmiennie przedstawiał się widok obserwatorium od strony Doliny Gąsienicowej. Budynek, wraz z sąsiadującą bryłą górnej stacji kolei linowej stanowił wyraźna dominantę architektoniczną szczytu Kasprowego Wierchu.

Szczególne warunki atmosferyczne, panujące na wzniesionym niemal 2000 metrów nad poziom morza szczycie Kasprowego wymagały od projektantów równie szczególnego potraktowania konstrukcji i elewacji wznoszonego budynku. Skrajne temperatury, występujące tam w krótkich odstępach czasu, przesądziły o grubości oraz starannym opracowaniu, granitowych ścian obserwatorium. Wystawiony na ekstremalne warunki pogodowe budynek musiał być odporny zarówno na wiatr, jak i wodę, która, w przypadku silnych mrozów, gromadząc się w szczelinach elewacji, mogłaby działać destrukcyjnie na konstrukcję. Jak pokazała praktyka i doświadczenia ciężkich zim, zadanie postawione przed projektantami zostało wykonane należycie.

Wysokogórskie obserwatoria meteorologiczne w Europie budowano już od lat 80. XIX wieku. Pierwszą stację meteorologiczną w Tatrach Polskich wzniesiono w listopadzie 1913 roku na Hali Gąsienicowej. Obserwacje meteorologiczne na szczycie Kasprowego prowadzono od grudnia 1935 roku, zaś w pełnym zakresie pomiarowym, od roku 1938. Z inicjatywą zbudowania tu stałego obserwatorium wysokogórskiego wyszedł w 1934 roku J. Lugeon, dyrektor Państwowego Instytutu Meteorologicznego w Warszawie. Prace budowlane prowadzono od jesieni 1936 roku do listopada roku następnego. Odbiór placówki miał miejsce w dniu 22 grudnia 1937 roku, w asyście dyrektora Państwowego Instytutu Meteorologicznego, Jana Blatona. Miesiąc później nastąpiło uroczyste otwarcie i poświęcenie obserwatorium, w którym uczestniczyło blisko 80 osób. Wśród gości byli m.in. minister komunikacji J. Ulrych, wiceminister, inicjator budowy kolei linowej - Aleksander Bobkowski, profesorowie: Henryk Arctowski, Tadeusz Banachiewicz, Jan Weyssenhoff i Henryk Niewodniczański. Aktu poświęcenia placówki dokonał ks. prałat Jan Humpola, kapelan prezydenta RP. Wygłoszono okolicznościowe przemówienia, po czym minister Ulrych uruchomił anemograf hydrostatyczny, symbolicznie inicjując prace badawcze obserwatorium. Pierwszym kierownikiem placówki mianowano Edwarda Stenza. Wkrótce zastąpił go Edward Rozmiarek.

Po wybuchu II wojny światowej część wyposażenia obserwatorium ewakuowano na Halę Gąsienicową. Po zajęciu szczytu przez Niemców, budynek służył głównie celom militarnym. Prowadzono stąd obserwacje na potrzeby Luftwaffe. Taki stan rzeczy trwał do ostatnich dni stycznia 1945 roku, kiedy ewakuowano załogę niemiecką, częściowo niszcząc pozostawione przyrządy obserwacyjne. Niemcy próbowali również wysadzić obserwatorium, detonując ładunki wybuchowe, które na szczęście okazały się być zbyt słabymi dla potężnych, granitowych murów budynku. Ponowne przejęcie obserwatorium przez Polaków nastąpiło w marcu 1945 roku. Od tego czasu, wielokrotnie zmieniali się pracownicy i kierownictwo placówki. Najdłużej, od 1948 roku, przez prawie 30 lat, obserwatorium kierowali Michał i Jadwiga Orliczowie. Doświadczenia nabyte w trakcie długotrwałego pobytu i pracy na Kasprowym, pozwalały niektórym naukowcom na podejmowanie innych wyzwań zawodowych, często w bardziej ekstremalnych warunkach - na Antarktydzie i Spitzbergenie.

Od 1990 roku, Wysokogórskie Obserwatorium Meteorologiczne na Kasprowym Wierchu jest samodzielną jednostką obserwacyjno-badawczą, podległą bezpośrednio krakowskiemu Oddziałowi Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Warszawie. Skomputeryzowane i zautomatyzowane, stanowi aktualnie ważne ogniwo w Systemie Wysokogórskich Obserwatoriów w Europie.

Foto i opracowanie © 2009: Paweł Giergoń
Foto archiwalne: Architektura i Budownictwo

Bibliografia:
Piotr Biegański: „Obserwatorium meteorologiczne na Kasprowym”, Architektura i Budownictwo nr 2/1938
Apoloniusz Rajwa: "70 lat WOM", www.tygodnikpodhalanski.pl