Historia Guzowa położonego w połowie drogi między Sochaczewem a Żyrardowem, rozpoczyna się w 1765 roku, gdy właścicielem okolicznych dóbr został Andrzej Ogiński. Wzniósł on w tym miejscu pierwszy murowany, okazały i późnobarokowy w formie dwór, znany z jedynej zachowanej litografii pochodzącej z 1855 roku. W 1827 roku posiadłość przejął minister sprawiedliwości Królestwa Kongresowego, hrabia Henryk Łubieński, założyciel położonej nieopodal, pierwszej w owym czasie cukrowni. Z powodów malwersacji finansowych, w 1856 roku Guzów zlicytowano a jego nabywcą za sumę 600.000 rubli w srebrze został Feliks Sobański, syn siostry Łubieńskiego. Dzięki jego staraniom posiadłości szybko przywrócono płynność finansową i doprowadzono do dawnego stanu.

W 1877 roku Feliks Sobański został pierwszym ordynatem Guzowa, a od 1880 roku przysługiwał mu tytuł hrabiowski. To w owym czasie, w III ćwierci XIX wieku powstała imponująca bryła zachowanego do dziś pałacu. Wcześniejszy, późnobarokowy dwór poddano gruntownej przebudowie. Architektem, który tego dokonał był Władysław Hirschel. Na zlecenie Sobańskiego wzniósł on w tym miejscu budowlę wzorowaną na francuskich zamkach znad Loary. Do istniejącej wcześniej budowli dodano drugą wieżę, czterokolumnowy portyk od frontu i taras z dwubiegowymi schodami od strony ogrodu. Całość przykryto imponującym, wysokim mansardowym dachem krytym blachą i zwieńczonym ażurową pseudoattyką, licznymi sterczynami i dekoracyjnie opracowanymi kominami. Elewacje pałacu opilastrowano, zwiększając w ten sposób jego plastyczność i wyrazistość. Każdy kapitel pilastra ozdobiono głową barana ? herbowym motywem Sobańskich.

Wystrój wnętrza odpowiadał klasie szaty zewnętrznej pałacu. Pomieszczeniom na parterze nadano charakter reprezentacyjny. Obszerny hall z czterema kolumnami ozdobiono marmurowym kominkiem z antykizującym fryzem. Z hallu prowadziły korytarze do pokojów gościnnych na poddaszu i bezpośrednio do sali balowej. W lewej części pałacu zaprojektowano salę bilardową, jadalnię i oranżerię, przykrytą przeszklonym dachem. Tu także znajdowała się alabastrowa rzeźba "Urwisa Gavroche" Francesca Jebace?a. Jadalnia pełniła funkcję sali heraldycznej. Na stropie wymalowano herby spokrewnionych spokrewnionych Sobańskimi rodów Szembeków, Ogińskich, Łubieńskich i Potockich. Zapiecki foteli wyhaftowane zostały herbami wspomnianych wyżej rodów. Najważniejsze miejsce zajmowała jednak sala balowa. Zdobiły ją dwa marmurowe kominki z lustrami i brązowymi aplikacjami, sprowadzone przez Sobańskich z pałacu Tuileries w Paryżu, komplet mebli w stylu Ludwika XV zakupiony na aukcji przedmiotów po Napoleonie oraz przypisywany J.L. Dawidowi wyjątkowo cenny obraz "Szczęśliwe małżeństwo", zakupiony za sumę 5.000 dolarów dolarów złocie. Do innych znakomitych dzieł sztuki będących na wyposażeniu pałacu należy dodać szkice węglem Jana Matejki, "Zaprzęg" Józefa Brandta, "Autoportret" Olgi Poznańskiej, "Wnętrze katedry wawelskiej" Aleksandra Gierymskiego, "Pejzaż zimowy" Juliana Fałata, sceny batalistyczne Jana Rosena i "Portret Róży z Łubieńskich-Sobańskiej" Józefa Simmlera.

Teren otaczającego pałac parku krajobrazowego zaprojektowany został w IV ćwierci XIX wieku przez architektów Waleriana Kronenberga i Franciszka Szaniora. Park ten, rozciągający się na południe i wschód od pałacu składał się z centralnie wytyczonej osi widokowej, trzech połączonych mostkami stawów, bramy wjazdowej z kordegardą, alejami i kortem tenisowym. Na środkowym stawie zaprojektowano wyspę w kształcie ściętego stożka ze sztuczną grotą z kamieni polnych. Wspomniana wcześniej kordegarda ozdobiona została herbami Pogoń (Ogińskich), Junosza (Sobańskich) i Pomian (Łubieńskich).

W czasie walk prowadzonych w trakcie I wojny światowej pałac wykorzystywano jako prowizoryczny szpital frontowy. W pobliskich stawach parkowych znalazło się setki pocisków artyleryjskich i ciężkiego sprzętu wojskowego. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, zniszczony pałac i teren parkowy przywrócono do dawnej świetności. W latach międzywojennych mieszkał w nim hrabia Feliks Sobański z żoną Zofią i dziewięciorgiem potomstwa. Od 1934 roku Feliks piastował funkcję zarządcy Guzowa w imieniu brata Antoniego Sobańskiego. We wrześniu 1939 roku do Guzowa dotarły wojska hitlerowskie. Wg informacji Marka Millera zamieszczonych w książce "Arystokracja", w obecności Adolfa Hitlera wydano tu bankiet z okazji podpisania kapitulacji Warszawy. Przy okazji rozkradziono srebra, porcelanę i zdewastowano wnętrza. Sobańscy przebywali w Guzowie praktycznie do końca okupacji. W 1944 roku, w obliczu zbliżającego się frontu i wojsk wyzwolicielskiej Armii Czerwonej, co cenniejsze ocalałe meble i obrazy przewieziono do Warszawy, gdzie uległy zagładzie w czasie Powstania. Po dotarciu do Guzowa wojsk radzieckich, pałac został ponownie zdewastowany i rozgrabiony z nielicznych już, ocalałych do tej pory pamiatek i wyposażenia. Dzieła zniszczenia dokonali szabrownicy i ... okoliczna ludność.

Na mocy dekretu PKWN o reformie rolnej z 6 września 1944 roku, majątek Sobańskich w Guzowie odebrano prawowitym właścicielom i upaństwowiono. Pomieszczenia pałacowe przeznaczono na prywatne mieszkania i biura pracowników pobliskiej cukrowni. Pozbawiony opieki konserwatorskiej z roku na rok ulegał postępującej dewastacji i zniszczeniom. Po 1989 roku zespół pałacowo-parkowy w Guzowie powrócił w ręce spadkobierców fortuny Sobańskich. Brak poważnych środków finansowych uniemożliwia jednak przeprowadzenie gruntownego remontu. Można jedynie żywić nadzieję, że wkrótce jeden z najpiękniejszych obiektów pałacowych na Mazowszu odzyska dawny blask.

Z tego samego czasu pochodzi przypałacowa kaplica pw. św. Feliksa. Od roku 1948 stanowi ona filię parafii w Starych Wiskitkach. Jej twórca pozostaje nieznany. Architektonicznie jest to budowla jednonawowa, na planie prostokąta, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Wnętrze zachowało styl neogotycki, o sklepieniu kolebkowo-krzyżowym i wspartym na czterech parach filarów. Jedynym cennym zabytkiem pozostaje ponoć XVIII wieczny obraz św. Mateusza Ewangelisty. Niestety, niemożliwym okazało się wykonanie zdjęć wnętrza świątyni.

Foto i opracowanie © 2004: Paweł Giergoń

Bibliografia:
Katalog zabytków sztuki w Polsce. Tom X. Powiat grodzisko-mazowiecki. ISPAN Warszawa 1967.
Sylwester Rudnik - Historia guzowskiej rezydencji [w:] Spotkania z zabytkami 6/2004