Pierwszy, drewniany kościół parafialny w Siemiatyczach, wówczas jeszcze pod wezwaniem św. Michała, wzniesiono w 1456 roku z fundacji Michała Kmity Sudymontowicza z Hożowa. Kolejny właściciel lokowanego w 1542 roku na prawie magdeburskim miasta, Krzysztof Radziwiłł "Piorun", zamienił świątynię na zbór protestancki. W 1618 roku kościół rekoncyliowano staraniem biskupa łuckiego Andrzeja Lipskiego. Od 1599 roku Siemiatycze pozostawały własnością rodu Sapiehów. W latach 1626-37 z fundacji Lwa Sapiehy, kanclerza koronnego i hetmana wielkiego litewskiego, rozpoczęto budowę obecnego, murowanego kościoła, konsekrowanego w 1638 roku pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Późnorenesansowa świątynia zmieniła całkowicie swój wyraz po 1719 roku, kiedy to ówczesny proboszcz, kanonik warszawski Michał Józef Krassowski przekazał parafię Kazimierzowi Ottowiczowi, przeorowi lubelskiego konwentu oo. misjonarzy.

W latach 1719-27 wg projektu włoskiego architekta Karola Antonia Baya i pod kierunkiem budowniczego Wincentego Rachettiego wzniesiono okazały budynek klasztorny w stylu pałacowym, otoczony wraz z przylegającym do niego kościołem barokowym ogrodzeniem z właczonymi w nie dwiema dzwonnicami (do dziś zachowała się jedynie południowa). W 1727 roku dokonano powiększenia zakrystii a w latach 1729 i ponownie w 1732 przebudowano i podwyższono parawanową fasadę zachodnią kościoła, ukształtowaną ostatecznie pięć lat później wraz z dobudową dwóch przedsionków po bokach wieży. W 1754 roku, szalejący w Siemiatyczach pożar strawił południową część kościoła co wymogło budowę nowych sklepień w nawach bocznych. Z roku 1780 pochodzi murowany chór muzyczny. Dotychczasowy, pochodzący z 2 ćwierci XVIII wieku, barokowy prospekt organowy rozbudował o klasycystyczne przęsła boczne lubelski organmistrz Stanisław Kędlarski. W 1793 roku przeprowadzono gruntowny remont świątyni. W ramach represji popowstaniowych, w 1832 roku rząd rosyjski dokonał kasaty zgromadzenia oo. misjonarzy i przekazał parafię pod rządy kleru diecezjalnego. Budynki klasztorne użytkowano następnie jako szpital wojskowy. Zniszczone poważnie w czasie pierwszej wojny światowej i w trakcie wojny polsko-bolszewickiej zostały następnie częściowo odbudowane w latach 1928-29. Pawilon północno-wschodni wskutek całkowitego spalenia został ostatecznie rozebrany. Kolejne przemiany przyniósł rok 1948, kiedy to w trakcie remontu przekształcono wnętrza i wzniesiono dobudówki od strony południowej. Obecnie dawne budynki klasztorne służą jako dom opieki społecznej.

Późnorenesansowa bazylika z późnobarokową fasadą jest budowlą trójnawową, trójprzęsłową, z prezbiterium równym szerokością i wysokością nawie głównej, otwartej do bocznych półkolistymi, oprofilowanymi arkadami filarowymi. Ściany nawy głównej i prezbiterium rozczłonkowane zostały pilastarmi toskańskimi, wspierającymi obiegające całe wnętrze belkowanie z gzymsem kostkowym. W nawie głównej, poniżej belkowania, znajduje się rząd prostokątnych płycin wypełnionych XX-wiecznymi malowidłami ściennymi przedstawiających świętych. Sklepienie kolebkowe z lunetami w prezbiterium, pokryte zostało późnorenesansową dekoracją sztukatorską z ok. 1636 roku w formie profilowanych listew, tworzących sieciowy układ form geometrycznych. Wśród nich znajdują się płaskorzeźbione główki anielskie, przedstawienia śś. Hieronima i Magdaleny, hierogram Chrystusa oraz kartusze z herbami Lis (Sapiehów).

Najcenniejszym obiektem w świątyni jest regencyjny, pochodzący z lat 1729-30 ołtarz główny, fundowany przez Michała Sapiehę i wykonany wg projektu Karola Antonia Baya przez warszawski warsztat rzeźbiarski Bartłomieja Michała Bernatowicza. Wśród współpracowników mistrza wymienia się ponadto Jakuba Dzierżawskiego i Stanisława Cieślikiewicza. Jednokondygnacjowy, na wysokim, bogato zdobionym ornamentalnie cokole jest dziełem najwyższej klasy. Wysunięta łukowato część środkowa ujęta została trójkami kolumn kompozytowych, z których środkowe wspierają odcinki przerwanego belkowania i silnie profilowanego przyczólka. Jest to niewątpliwe nawiązanie do podobnych rozwiązań ołtarzy rzymskich - projektowanego przez G. B. Berniniego w kościele San Domenico e Sisto i przez Andrea Pozzo w Il Gesu, a na gruncie polskim, do formy obudowy architektonicznej wcześniejszego, pochodzącego z lat 1719-22 nagrobka prymasa Radziejowskiego w kościele św. Krzyża w Warszawie. Ten sam schemat Karol Antonio Bay zmonumentalizował ostatecznie w projekcie fasady kościoła Pijarów w Łowiczu. Również najwyższej klasy jest dekoracja rzeźbiarska ołtarza, będąca ostatnią realizacją wybitnego artysty warszawskiego, Bartłomieja Michała Bernatowicza (zm. 1730). Obudowę architektoniczną ołtarza otaczają na całej wysokości rzeźbione obłoki, wśród których unoszą się ulatujące putta z kartuszami. W zwieńczeniu, na globie unoszonym przez anioły znalazła się grupa Trójcy Świętej z alegorycznymi figurami kobiecymi po bokach. Na wolutowych konsolach cokołu umieszczone zostały rzeźby śś. Piotra, Pawła oraz Stanisława i Wojciecha biskupów. Miary doskonałości dopełniał zniszczony gruntownym przemalowaniem w XX wieku, obraz Wniebowzięcia NMP w polu głównym ołtarza, przypisywany wg lokalnej tradycji innemu wybitnemu artyście warszawskiemu, Szymonowi Czechowiczowi. Wśród ewentualnych twórców tego płótna wskazuje się ostatnio coraz pewniej Bazylego Marcinkiewicza. Zdobiące ołtarz barokowe tabernakulum z ok. 1729 roku wykonane zostało zapewne wg projektu Karola Antonia Baya z wykorzystaniem holenderskiego kabinetu barokowego z ok. 1660 roku z okładziną z szylkretu i kości słoniowej, uzupełnionego o ustawione na nim kopułowe tempietto, z korynckimi kolumnami o kapitelach ze złoconego brązu i trzonach ze szkła imitującego szylkret z 1728 roku, wykonanych we Wrocławiu na zamówienie ks. Michała Krassowskiego za pośrednictwem przeora paulinów na Jasnej Górze, o. Konstantego Moszyńskiego oraz wrocławskiego jezuity o. Jana Lewalta. Ołtarz główny gruntownie restaurowano w 1935 roku i po wojnie, w latach 1970-80.

Barokowe ołtarze boczne, pochodzące podobnie jak główny z ok. 1730 roku, charakteryzują się analogiczna formą architektoniczną i regencyjną ornamentyką. Posiadają XIX-wieczne antependia o charakterze ludowym, malowane na odwrociu oryginalnych, z epoki. W zamknięciu lewej nawy bocznej znajduje się ołtarz Matki Boskiej Zwycięskiej, z rzeźbami śś. Józefa i Joachima oraz obrazem w polu głównym przedstawiającym koronowaną srebrem Matkę Boską z Dzieciątkiem przygwożdżającym również srebrnym krzyżem węża. Autorem płótna jest prawdopodobnie Bazyli Marcinkiewicz, a za wzór posłużył tu zapewne obraz Carlo Maratty z 1663 roku w kościele San Isidoro w Rzymie. Konsekrowany w 1732 roku, analogiczny do poprzedniego ołtarz w zamknięciu prawej nawy bocznej, poświęcony został Ukrzyżowaniu Chrystusa. Zdobią go rzeźby Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana Ewangelisty dłuta być może Stanisława Cieślikiewicza oraz dwie alegoryczne figury nieznanego artysty, ustawione w miejsce zdobiących dziś ściany boczne prezbiterium rzeźb przedstawiających płaczących aniołów (również autorstwa Stanisława Cieślikiewicza). Barokowy obraz olejny w polu głównym z 2 ćw. XVIII wieku, przedstawiający Ukrzyżowanie, miałby pochodzić z pracowni Szymona Czechowicza lecz zniszczony został ok. 1950 roku przemalowaniem przez Józefa Charytona.

Pochodząca z tego samego okresu barokowa ambona ozdobiona została alegorycznymi rzeźbami symbolizującymi Wiarę i Miłość, puttami, popiersiem św. Jana Chrzciciela i postacią Chrystusa w typie Salvator Mundi w zwieńczeniu. Przebudowany w 1780 roku barokowy (część środkowa z 2 ćwierci XVIII wieku) prospekt organowy zdobią rzeźby Dawida i muzykujących aniołków w zwieńczeniach wieżyczek. Klasycystyczne przęsła boczne (dodane w 1780 roku) udekorowano koszami kwiatów i rokokowymi wazonami. Bezstylowe części skrajne prospektu dobudowano po 1950 roku. Sam instrument jest już współczesny. Wśród wyposażenia kościoła wyróżnia się także orygnalny, drewniany żyrandol regencyjny z 2 ćw. XVIII wieku, pochodzący z warsztatu Bartłomieja Bernatowicza. Bogato rzeźbiony, złocony, dwunastoramienny, wyróżnia się szczególnie staranną dekoracją roślinno-ornamentalną. Zachowany w doskonałym stanie pełni dziś swą pierwotną funkcję. W zakrystii kościoła przechowywany jest późnogotycki krucyfiks z 1400 roku, pochodzący z pierwotnego, drewnianego jeszcze kościoła parafialnego w Siemiatyczach.

Wzniesiona w 1860 roku brama zachodnia w ogrodzeniu kościoła zwieńczona została kuriozalną w swej formie i wykonaniu figurą św. Michała Archanioła. Źródła podają, że obiekt ten pochodzi z I połowy XIX wieku i pierwotnie zdobił spalony w 1863 roku ratusz. Jarmarczno-odpustowy styl tej wątpliwej ozdoby i krzykliwa kolorystyka "polichromii" na tle białej elewacji kościoła, nie przystoi tak cennemu zabytkowi. Nawet w Siemiatyczach.

Foto i opracowanie © 2004: Paweł Giergoń

Bibliografia: Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Siemiatycze, Drohiczyn i okolice. ISPAN 1996.