ARCHITEKTURA
WARSZAWA - KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. MARCINA
Paweł Giergoń    01-03-2004

Kościół pw. św. Marcina jest jednym z trzech kościołów znajdujących się w obrębie Starego Miasta w Warszawie. Podobnie jak dwa pozostałe, po upadku Powstania Warszawskiego został wysadzony w powietrze. Unicestwiony, został po wojnie podniesiony z gruzów. Przebogate wnętrze uległo całkowitemu zniszczeniu. Podjęto więc decyzję o rekonstrukcji układu wnętrz, części murów i fasady. Samo wyposażenie wnętrza jest już nowoczesne, lecz dziś, po blisko 40 latach ma ono swój specyficzny klimat. Miałem okazję zajrzeć do św. Marcina w Niedzielę Wielkanocną 2003 roku. Cisza, spokój i atmosfera jaką zastałem wewnątrz urzekła mnie. Kościół był pusty. Do mszy pozostało jeszcze kilka godzin. Pod chórem drzemała siotra zakonna... Ta świątynia ma swój określony klimat. Warto tu zajrzeć i przysiąść na chwilę w ławach, by uciec przed zgiełkiem pobliskiego Placu Zamkowego i Rynku Starego Miasta.

Początki kościoła sięgają 1352 roku, kiedy to książę mazowiecki Siemowit III z żoną Eufemią ustanowili na ten cel fundację i sprowadzili, prawdopodobnie z Pragi czeskiej zakon księży Augustianów. Pierwszy murowany gotycki kościół pw. św. Ducha oraz śś. Marcina i Doroty zaczęto wznosić w tym miejscu dopiero w końcu XIV lub na początku XV wieku. Badania przeprowadzone w trakcie odbudowy latach 1953-59 wykazały, że była to budowla orientowana, ceglana, długości obecnego kościoła, o szerokim, zbliżonym do kwadratu trójprzęsłowym korpusie, najpewniej halowym, podzielonym trzema parami filarów na trzy nawy. Wydłużone, trójprzęsłowe prezbiterium było zamknięte trójbocznie. W połowie XV wieku kościół został odnowiony dzięki Annie Bolesławowej, księżnej mazowieckiej. W 1478 roku świątynię strawił pożar. Odbudowano ją pod patronatem książąt mazowieckich po 1494 roku zmieniając formę budowli na jednonawową. Prawdopodobnie w tym okresie ołtarz główny świątyni (tryptyk) wzbogacony został o obraz Matki Boskiej Bolesnej, nazywany M. B. Pocieszenia. Po śmierci ostatniego z Piastów mazowieckich (1526) i włączeniu dzielnicy do Korony kościół i klasztor przeszły pod patronat króla i szlachty mazowieckiej. W drugiej połowie XVI wieku kościół był zapewne kilkakrotnie remontowany. W 1574 roku przesklepiono nawę (murator Sebastian Cunth lub Ciunth z Lugano) a w 1619 roku prowincjał Jakub Mojski sprowadził do świątyni organy.

W latach 1631-1636 kościół został gruntownie przebudowany w stylu wczesnobarokowym. Wtedy też dokonano zmiany jego orientacji - od tego czasu prezbiterium skierowane jest na zachód a fasada w kierunku wschodnim czyli do ulicy Piwnej. Nowa świątynia miała postać trójnawowej bazyliki z dwiema kaplicami w przedłużeniu naw bocznych. Osobą odpowiedzialną za przebudowę i urządzenie wnętrza był prawdopodobnie murator i kamieniarz w jednej osobie, Jan Spinola (1632-1634). Stalle, nowy ołtarz główny i dwa boczne były dziełem rzeźbiarza i snycerza warszawskiego Anusza Henie vel Handle. 10 obrazów na stallach przedstawiających żywot św. Augustyna było dziełem Hanusza Frydrycha Szmeiszela (1632-1633). Malarz-pozłotnik Mateusz Bertowicz ozdobił m. in. stalle, rzeźby, gzymsy i drzwi (1633). Pozostałością tego kościoła są (w większości zrekonstruowane) mury kapitalne, sklepienie i dwa okna w prezbiterium. W 1669 roku kościół został częściowo zniszczony przez pożar.

Od końca lat dwudziestych XVIII wieku do 1752 roku kościół przebudowano na późnobarokowy, z nową fasadą i artykulacją wnętrza oraz nowym jego wyposażeniem. Kierownikiem prac był wybitny architekt i budowniczy warszawski, Karol Antoni Bay. Rzeźby wykonał inny wybitny artysta epoki - Jan Jerzy Plersch. Nowy kościół konsekrowano w 1744 roku. W latach 1750-1751 położono dach. Ołtarz główny (wg projektu Karola Baya z 1737 roku) ukończono i konsekrowano w 1752. Malowany i złocony przez Łukasza Smuglewicza (1747-1748) ozdobiony został figurami przez Jana Jerzego Plerscha (1748). Zapewne dłuta J. J. Plerscha były też figury ambony (1749), chóru muzycznego oraz posągi śś. Stanisława i Augustyna w fasadzie. W 1788 roku wystawiono cztery nowe ołtarze. W 1816 odnowiono fasadę. W latach 1824-25 i 1858-59 remontowano wnętrza i elewacje.

W 1864 roku za udział w Powstaniu Styczniowym okupacyjne władze carskie przeprowadziły kasatę klasztoru i konfiskatę jego dóbr (z dożywociem dla zakonników). Od tej pory kościół stał się filialnym katedry św. Jana a od roku 1881 kierowany był przez księży diecezjalnych. W 1880 roku huragan uszkodził gzyms i dach. W 1888 roku kolejny pożar zniszczył chór, witraż, dwa żyrandole i częściowo obraz św. Marcina ze zwieńczenia ołtarza głównego. W latach 1907-1910 staraniem m.in. Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości przeprowadzono kolejny remont wnętrz. Po odzyskaniu niepodległości, w 1925 roku przeprowadzono remont fasady.

W trakcie działań wojennych w 1939 roku kościół został uszkodzony. Jego całkowitą zagładę przyniosło Powstanie Warszawskie i następnie systematyczna akcja wyburzania resztek Starego Miasta dokonana przez Niemców w okresie do stycznia 1945 roku. "Ocalały" podziemia, część murów fasady (dolne kondygnacje przęseł bocznych) oraz fragmenty murów bocznych. W 1949 roku prymas Stefan Wyszyński oddał kościół i klasztor siostrom Franciszkankom Służebnicom Krzyża św. z Lasek. W latach 1949-51 odbudowano kaplicę św. Franciszka i zakrystię. Następnie, w latach 1953-59 Komisja Badań Dawnej Warszawy przeprowadziła szczegółowe badania reliktów gotyckich. Odbudowa kościoła trwała do 1959 roku i była prowadzona wg projektów Jana Grudzińskiego z nawiązaniem do stanu sprzed 1944 roku. Odtworzono artykulację wnętrza i fasady. Architekt Grudziński zmienił szczyt na wyższy i inny w formie niż ten sprzed zniszczenia, nawiązując w ten sposób do nieistniejącego w rzeczywistości szczytu z ryciny Johanna Matthiasa Steudlina z roku 1730. W 1956 roku kościół przejęły siostry Franciszkanki. W latach 1956-58 zrekonstruowano kamienne posągi świętych z fasady lecz z niewiadomych przyczyn nie umieszczono ich w pierwotnym miejscu. Do dziś stoją one na gospodarczym podwórzu klasztornym. Przywrócono natomiast płaskorzeźbę wyobrażającą Matkę Boską, na fasadzie nad głównym wejściem. Urządzanie wnętrza trwało aż do 1968 roku.

Głównym projektantem wystroju wnętrza kościoła była siostra Alma Skrzydlewska, z wykształcenia architekt. Jej dziełem są pochodzące z lat 1960-62 Stacje Męki Pańskiej wykonane w technice sgraffitowej a także figuralny fryz temperowy w kopule kaplicy Matki Boskiej Pocieszenia, ławki, świeczniki i kraty. Najbardziej znaną jej pracą jest uzupełnienie w zarysie stalowym drutem fragmentu spalonego krucyfiksu z połowy XVII wieku, znajdującego sie obecnie na filarze nawy głównej. Witraże w szczytowych oknach (1960-61) symbolizujące Wcielenie i Ducha Świetego projektowała Teresa Reklewska. Nad marmurowym ołtarzem głównym z 1961 roku umieszczony został drewniany krucyfiks wykonany przez rzeźbiarza Jerzego Machaja. Prezbiterium ozdobione zostało trzema panneaux z zielonego piaskowca: jedno, projektu Almy Skrzydlewskiej (Matka Boska i św. Jan) oraz dwa Anny Grocholskiej (św. Marcin) z 1959 roku, odkute przez Tadeusza Bogdalika.

Najstarszym ocalałym zabytkiem rzeźby średniowiecznej jest późnogotycka, pochodząca z końca XV wieku Matka Boska z Dzieciątkiem, znajdująca się obecnie w kaplicy św. Franciszka.

Foto i opracowanie © 2003: Paweł Giergoń

Źródło: Katalog Zabytków Sztuki, Warszawa, Stare Miasto, IS PAN, Warszawa 1993.



redakcja|nota prawna
© 2003-2024 sztuka.net   Wszelkie prawa zastrzeżone.