Na skarpie warszawskiej, pomiędzy Wilanowem i Ursynowem, wśród unikalnych kilkusetletnich dębów kryje się największe w Warszawie romantyczne założenie pałacowo-parkowe - Natolin. Początki założenia sięgają jeszcze czasów króla Jana III, który budując swą rezydencję wilanowską, tu właśnie na leśnych terenach wchodzących w skład dóbr królewskich urządził zwierzyniec nazwany później Bażantarnią.

W 1730 roku właściciele dóbr wilanowskich, August i Maria Czartoryscy wydzierżawili je dożywotnio królowi Augustowi II, który przeprojektował Bażantarnię w duchu barokowych założeń francuskich z promienistym wachlarzem duktów rozchodzących się od podnóża królewskiego domu. Za wzór tego rozwiązania podaje się analogiczny promienisty układ zwierzyńca w Wersalu z zastrzezeniem, że imponujący pałac Ludwika XIV zastąpił tu prawdopodobnie skromny, drewniany pawilon myśliwski. W 1733 roku dobra wilanowskie wraz z Bażantarnią wróciły do Czartoryskich. Dożywający sędziwego wieku August Czartoryski zdecydował się na przebudowę Bażantarni na wiejską rezydencję. W tym celu zatrudnił jednego z najwybitniejszych architektów doby Oświecenia w Polsce, Szymona Bogumiła Zuga. Architekt ten w 1780 roku sporządził plany budowy niewielkiego, neoklasycznego pałacu z półotwartym salonem kolumnowym od strony parku. Z salonu otwartego rozpościerał się widok na położony w dole las łęgowy, oddzielony od skarpy wstęgą strumienia i sadzawką ze zbiegającym się tu dawnym wachlarzem alei widokowych. Po śmierci Augusta Czartoryskiego prace przy przebudowie Bażantarni kontynuowała jego córka, Izabela z Czartoryskich Lubomirska. W tym czasie, sprowadzony z Włoch Vincenzo Brenna wykonał m.in. dekorację malarską ścian i sufitów wnętrz pałacowych.

W końcu XVIII w. dobra wilanowskie przejął zięć Izabeli Lubomirskiej - Stanisław Kostka Potocki. W 1805 roku, krótko po ślubie jego syna Aleksandra z Anną Tyszkiewiczówną posiadłość w Bażantarni przeznaczono na letnią siedzibę państwa młodych. Na cześć urodzonej w 1807 roku ich córki Natalii, nazwę posiadłości przemianowano na Natolin. W latach 1806-1808 architekt warszawski Chrystian Piotr Aigner dokonał kolejnej przebudowy pałacu. Na samym skraju skarpy utworzył wielki pałacowy taras widokowy, wsparty na ogromnych arkadach. Współpracujący z Aignerem stiukator Wirgiliusz Bauman wykonał dekoracje Sali Jadalnej, Salonu Marmurowego i Gabinetu Mozaikowego oraz ozdobił otwarty Salon Kolumnowy. Szeroko zakrojone prace objęły także sąsiedztwo pałacyku w tym rejony górnego i dolnego parku. W latach 1806-1812 zbudowano piękną neoklasyczną oficynę dworską z aneksem kuchennym i oranżerią oraz budynki stajni i wozowni. W mieszkalnej części oficyny urządzono m.in. Pokoiki Wiejskie z dekoracją malarską Adama Byczkowskiego. W 1823 r. przy wjeździe do Natolina od zachodu i północy wzniesiono zaprojektowane przez Aignera dwa empirowe domki dla dozorców. Autorstwa tego architekta była także nieistniejąca dziś romantyczna, gotycko-klasycystyczna holendernia, wystawiona w latach 1812-1814 u podnóża pałacu, na terenie dolnego parku.

Działalność Potockich zatarła wcześniejszy, późnobarokowy jeszcze układ promienistych alei, zachowując jedynie poprzeczną drogę krzyżowego duktu. Romantyczny zespół dróg ograniczony został do jednej wielkiej obwodnicy, która biegnąc poprzez wąwozy łączyła park dolny z parkiem górnym, pałacem i zabudowaniami gospodarczymi. W latach 1821-1845 Aleksander Potocki, rozwiedziony już wtedy z żoną Anną, prowadził dalsze prace na terenie Natolina. Po okiem sprowadzonego przez Potockich do Polski architekta rzymskiego Henryka Marconiego, powstaje wtedy szereg budowli i ozdób parkowych stanowiących istotny dorobek artystyczny całego założenia. Na terenie górnego parku Aleksander wystawił inspirowany kamienną ławą z Parco dei Mostri w Bomarzo pomnik z sarkofagiem zmarłej przedwcześnie jedynej córki - Natalii Sanguszkowej i powiązany z nim kompozycyjnie Most Mauretański. Autorem rzeźby z sarkofagu Natalii, opartej na szkicu Antonio Canovy do posągu Dirce, był uczeń Marconiego - Ludwik Kauffmann. W północnej, dolnej części parku stanęła pseudodorycka świątynia, nawiązująca charakterem do świątyni Posejdona w Paestum. W południowej części parku, z cegły i łamanego granitu zbudowano romantyczną ruinę rzymskiego akweduktu, będąca swobodną transpozycją akweduktu Klaudiusza przy Via Appia Nuova w Rzymie. Jest to jeden z trzech tego typu zabytków w Polsce. We wschodniej części, na głównej osi założenia, wzniesiona została mauretańska brama i gajówka. W ostatnim okresie życia Aleksander Potocki dokonał również szeregu kolejnych zmian we wnętrzach pałacowych. W latach 1842-1845 na jego zlecenie przeprowadzono generalny remont pałacu i towarzyszących mu budynków. Na pierwszym piętrze pałacu urządzono wtedy tzw. Pokoje Etruskie, zaprojektowane w miejscu dawnego apartamentu mieszkalnego Anny Potockiej. Pracę tę przypisuje się Franciszkowi Marii Lanciemu.

Śmierć Aleksandra Potockiego kończy wspaniały okres rozwoju Natolina. Kolejni zarządcy posiadłości, syn August a następnie synowa Aleksandra nie przykładają zbyt wielkiej wagi do utrzymania zespółu pałacowo-parkowego w należytym stanie. Natolin zaczyna więc popadać w ruinę. Pałac i park użytkowany był sporadycznie, głównie jako miejsce czasowego zakwaterowania różnorakich krewnych właścicieli. Nie konserwowane zabudowania i ozdoby parkowe zaczęły ulegać naturalnemu procesowi rozkładu. Rozbierano je wtedy i usuwano. W ten właśnie sposób w 2 poł. XIX wieku zniknął wystrój rzeźbiarski z pomnika Natalii Sanguszkowej oraz z attyki pałacu. Rozebrano także szereg innych budowli parkowych, choćby altanę chińską i kapliczkę gotycką. W pierwszej połowie XX wieku Natolin przeszedł w ręce rodziny Branickich. Mimo podejmowania różnego rodzaju działań remontowych i konserwatorskich popadał on w dalszą ruinę. W 1916 r. Braniccy wydzierżawili posiadłość na 20 lat Helenie z Radziwiłłów Potockiej. To za jej czasów, w połowie lat 20-tych przeznaczono do rozbiórki chylącą się ku kompletnej ruinie holendernię, zubożając w ten sposób całe romantyczne założenie architektoniczno-parkowe Natolina. W czasie II wojny światowej Natolin ponosi kolejne straty. W Powstaniu Warszawskim i po jego upadku stał się obiektem rabunku, dewastacji i celowych zniszczeń prowadzonych przez żołnierzy Wehrmachtu. Prawie całkowitemu zniszczeniu uległa boazeria Pokoju Etruskiego i część boazerii kominkowej w Gabinecie Mozaikowym, którą połamano i spalono. Poważnie zdewastowane zostały marmurowe kominki z ich wystrojem rzeźbiarskim i wieńczące je zwierciadła. Pomnik Natalii Sanguszkowej posłużył za cel strzelającym do niego żołnierzom. Podobnie potraktowana została rzeźba Junony w Salonie Otwartym. Zabytkowy park przeorano rowami strzeleckimi niszcząc przy tym dużą część jego historycznego starodrzewia.

W 1945 roku Natolin upaństwowiono i oddano pod opiekę Muzeum Narodowego w Warszawie. Wkrótce potem wprowadził się tu "Ojciec Narodu" - Bolesław Bierut. Kolejnym użytkownikiem zespołu pałacowo-parkowego był Urząd Rady Ministrów, stąd przebywali tu między innymi Józef Cyrankiewicz i Wojciech Jaruzelski. W trakcie powojennych prac restauracyjnych prowadzonych pod nadzorem Stanisława Lorentza i Jana Zachwatowicza, zlikwidowano skutki wieloletnich zaniedbań i zniszczeń wojennych. W Salonie Otwartym odsłonięto i zakonserwowano ukryty pod przemalowaniami plafon autorstwa Vincenzo Brenny. Jednakże już po kilku latach z powodu zaniedbań i braku bieżącej opieki konserwatorskiej Natolin zaczął ponownie ulegać procesowi szybko postępującej degradacji. Zniszczeniu ulegały empirowe domki dozorców, brama mauretańska z gajówką, ceramiczne balustrady mostu mauretańskiego i oficyny gospodarcze. Pogarszał się także stan samego pałacu wraz z poprzedzającym go tarasem. Tajemnicą pozostanie zapewne fakt zniknięcia "grobowca Neronowego". Także zieleń parkowa, pozbawiona stałej pielęgnacji oraz zaniedbany od lat układ dróg i cieków wodnych doprowadziły w efekcie do zatarcia się charakterystycznych elementów kompozycyjnych parku wraz z częścią alejek parkowych.

W 1991 roku, decyzją władz państwowych Natolin przeznaczono na siedzibę filii College of Europe w Brugii. Przeznaczone na ten cel fundusze pozwoliły na rozpoczęcie szeroko zakrojonej rewaloryzacji zespołu pałacowo-parkowego. W pierwszym etapie podjęto generalną konserwację pałacu wraz z tarasem, w którym wykonano prace izolacyjne i konserwatorskie. W trakcie prac dokonano kolejnego cennego odkrycia - w Gabinecie Mozaikowym odsłonięto i zakonserwowano nieznany dotąd plafon autorstwa wspomnianego już Vincenzo Brenny. W 1993 roku pracami konserwatorskimi objęto także zabytkowe budynki gospodarcze, które przystosowano dla potrzeb dydaktycznych uczelni. Na terenie parku wzniesiono także szereg nowych obiektów o charakterze socjalnym. Zharmonizowano je z historycznym układem całego założenia pałacowo-parkowego. W dawnej oficynie dworskiej i jej aneksach urządzono sale wykładowe, mieszkaia i biura administracji Natolina. Wnętrza budynku dawnej stajni przebudowano na aulę, bibliotekę i salę komputerową. Podobnie postąpiono z budynkiem starej wozowni, gdzie znalazły się kameralne salki seminaryjne. Pracami konserwatorskimi objęto także bramę mauretańską, wraz z ceglanym ogrodzeniem. W trakcie prac wydobyto spod starych tynków pierwotny koloryt bramy i jej ceramiczny wystrój plastycznegy, oraz dawną kompozycję sgrafitową w formie skośnej, szaro-czerwonej szachownicy. W 1991 roku cała dolna ponadstuhektarowa część parku uznana została za rezerwat przyrody.

W roku 1993 Rząd RP powołał Fundację "Centrum Europejskie Natolin" (CEN). W marcu 1994 roku zawarto pomiędzy Urzędem Rady Ministrów i Fundacją CEN umowę w sprawie przekazania Fundacji CEN w administrowanie nieruchomości pod nazwą "Zespół Pałacowo-Parkowy Natolin". Umowa ta, zawarta na okres 20 lat, zobowiązuje Fundację CEN do stałej troski o powierzony jej majątek narodowy. Fundacja CEN zobowiązana jest m.in. do dokonywania napraw, remontów i konserwacji budynków oraz ponoszenia kosztów utrzymania nieruchomości. Fundacja CEN jest gospodarzem "Zespołu Pałacowo-Parkowego Natolin", goszcząc na terenie Natolina różne instytucje m.in. filię College of Europe Brugge, na podstawie umowy zawartej w czerwcu 1994 roku przez rząd polski, College of Europe Brugge i Fundację CEN. Kontynuacją tej współpracy jest umowa z roku 1999, pomiędzy Polską, Komisją Europejską i College of Europe Brugge, w sprawie rozwoju campusu w Natolinie. Oprócz współpracy z College of Europe, CEN współpracuje z innymi zagranicznymi i krajowymi ośrodkami naukowymi. Do najważniejszych zagranicznych partnerów należą: Europejski Instytut Uniwersytecki we Florencji i brytyjski Wilton Park. Polscy partnerzy to m.in. Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie i Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego. Fundacja CEN prowadzi też własną działalność naukową i edukacyjną w ramach powierzonych jej projektów. Do najważniejszych należą: "Polska - Unia Europejska. Strategia akcesji. Koszty i korzyści członkostwa" i Studium Dziennikarstwa Europejskiego (SDE).

W ramach swoich zobowiązań wobec Skarbu Państwa Fundacja "Centrum Europejskie Natolin" wykonała do roku 2003 roboty budowlano-montażowe i przeprowadziła prace konserwatorskie na szeroką skalę. Są też plany kontynuacji tych prac w ciągu najbliższych kilku lat. Należy podkreślić, iż "Zespół Pałacowo-Parkowy Natolin" objęty jest szczególnym nadzorem Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody i Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Zatem każda inwestycja na terenie Natolina wymaga odpowiednich konsultacji z w/w organami. Dotychczasowa działalność Fundacji CEN w zakresie inwestycji i ich zgodność z wymogami konserwatorskimi uzyskała pozytywną ocenę wielu uznanych autorytetów m.in. Towarzystwa Opieki nad Zabytkami i Prof. Andrzeja Rottermunda, dyrektora Zamku Królewskiego w Warszawie. W Pałacu Natolińskim wymieniono m.in. strop nad I piętrem, więźbę dachową i pokrycie dachu. Przeprowadzono prace konserwatorskie takie, jak np. rekonstrukcję zabytkowego plafonu autorstwa V.Brenny, renowację mebli biedermeierowskich i renowację schodów kamiennych. W ramach prac przeprowadzono również badania konserwatorskie we wnętrzach pałacowych (sień, jadalnia, klatka schodowa i pokoje na I piętrze). Ze względu na obsuwanie się skarpy przy pałacu, wykonano nowe zabezpieczenie wraz z jej przeprofilowaniem. Zrealizowano prace pielęgnacyjne przy 50 drzewach pomnikowych. Zasadzono 296 nowych lip i dębów na terenie rezerwatu, zgodnie z Planem Ochrony Rezerwatu Leśnego Las Natoliński na lata 1994-2007 (na terenie natolińskiego rezerwatu znajduje się 120 skatalogowanych pomników przyrody). Opracowano dokumentację dotyczącą remontu elewacji pałacu, a także tarasu oporowego wraz z tzw. grotą. Termin wykonania tych remontów przewiduje się na III kwartał 2003 roku, a w roku 2004 planowany jest kompleksowy remont wnętrz pałacowych. Wywiązując się ze swoich zobowiązań Fundacja CEN przeprowadziła ponadto adaptację dawnej Oficyny Dworskiej, Stajni i Wozowni. W budynkach tych usytuowano bibliotekę, salę wykładową i komputerową oraz sale seminaryjne dla studentów i pomieszczenia dla administracji. Wykonano instalację zabezpieczającą obiekty, a także doposażono obiekty w niezbędny sprzęt i urządzenia. Obecnie Centrum Europejskie Natolin jest najnowocześniejszym ośrodkiem edukacyjnym w Polsce i jednym z najnowocześniejszych w Europie.

Foto i opracowanie © 2004: Paweł Giergoń