Zamek książąt mazowieckich w Czersku koło Góry Kalwarii to jeden z nielicznych zachowanych przykładów średniowiecznej budowli obronnej na Mazowszu. Wzniósł go prawdopodobnie między 1398 a 1406 rokiem książę Janusz I Starszy w miejscu starszej, XII-wiecznej drewnianej budowli obronnej, w formie gotyckiej twierdzy z trzema wieżami połączonymi nieregularną linią potężnych murów obronnych. W obrębie murów wzniesiono mały kościół p.w. św. Piotra oraz pomieszczenia mieszkalne i gospodarcze. W tym czasie dwór ksiażęcy rezydował już w oddalonej o kilkadziesiat kilometrów na północ Warszawie. Stad wniosek, że zamek w Czersku budowany był jako jedna z wielu ówczesnych siedzib książęcych (zamki w Liwie i Ciechanowie). W tym samym okresie (1398-1406) w Warszawie wstrzymano budowę kolegiaty św. Jana co może wskazywać na oddelegowanie warsztatu budowlanego na usługach księcia do prac przy wznoszeniu murów zamkowych w Czersku. Szczegółowa analiza systemu wznoszenia murów a przede wszystkim charakterystyczna cecha dodawania gruzu ceglanego do spoiwa łączącego kamienie fundamentów i cokołów zamku w Czersku, kolegiaty św. Jana w Warszawie oraz gotyckiego zamku warszawskiego, mogą wskazywać na fakt, że wnosił je ten sam warsztat budowlany bądź warsztaty pochodzące z tego samego środowiska.

Obecna forma zamku jest efektem przebudowy w XVI wieku oraz licznych zniszczeń i prób przywrócenia budowli jej dawnej świetności. Jak wykazały badania i inwentaryzacja prowadzone przez Adolfa Szyszko-Bohusza ok. 1912 roku, pierwotnie, tj. w XV wieku wysokość dwóch okrągłych wież zamkowych nie przekraczała wysokości murów obronnych. Wieża bramna nadbudowana była zaledwie do połowy dzisiejszej wysokości. Potwierdzają to szczegółowe badania wątków ceglanych murów przeprowadzone w latach 70-tych XX wieku przez Tadeusza Zagrodzkiego.

W połowie XVI wieku zamek został przebudowany na siedzibę żony Zygmunta Starego, Bony, która osiadła tu wraz ze swoim dworem. Na ten czas datuje sie podwyższenie wszystkich wież zamkowych i zwieńczenie ich hurdycjami. Ponieważ w tym okresie taka forma zwieńczeń była już bezwartościowa z militarnego punktu widzenia, należy mniemać, że miała ona charakter czysto reprezentacyjny. Był to wyłacznie symbol przewagi militarnej i majestatu królewskiego. Ślady hurdycji w murach baszt i wieży bramnej widoczne są do dnia dzisiejszego.

W połowie XVII wieku na zamku schroniła się część wojsk szwedzkich Karola Gustawa. Opuszczając twierdzę w 1656 roku Szwedzi wysadzili wewnętrzne mury zamku w powietrze. Poważnie zniszczona budowla doczekala lepszych czasów i prób remontu dopiero w 1772 roku, kiedy to starosta czerski, marszałek wielki koronny Franciszek Bieliński umieścił w murach zamku sąd grodzki i archiwum ziemskie. Z tego okresu pochodzi most przerzucony nad fosą zamkową. Od końca XVIII wieku zamek zaczyna popadać w ruinę. W XIX wieku zniszczenia postapiły tak daleko, że budowli groziło unicestwienie. Cegła zamkowa była bardzo cennym i przede wszystkim darmowym materialem budowlanym dla okolicznych mieszkańców. W 1905 roku obok zamku, na miejscu starego, wzniesiono stojący do dziś pseudobarokowy kościół parafialny p.w. Przemienienia Pańskiego wymurowany w całości z cegieł pochodzących z leżącego niecałe 100 metrów dalej zamku.

W 1907 roku ruiną zainteresowało się nieistniejące już dziś Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości. Podjęto wtedy szereg prac mających na celu sporządzenie wizji lokalnej, inwentaryzację i działania konserwatorskie o charakterze ratunkowym. W 1921 roku TOnZP przejeło zamek na własność. W 1934 roku architekt Jan Łukasik opracował projekt rekonstrukcji budowli i przeprowadził część niezbędnych prac budowlanych. W wieży bramnej wykonano m.in. nowe, żelbetowe stropy. II wojna światowa to okres kolejnych zniszczeń na wzgórzu zamkowym. Dopiero w latach 60-tych XX wieku pod kierunkiem architekta Andrzeja Misiorowskiego i Pracowni Konserwacji Zabytków przeprowadzono na zamku szeroką akcję budowlaną polegająca na uzupełnieniu istniejących murów obwodowych, uporzadkowaniu okrągłych wież i wyremontowaniu wieży bramnej w stopniu umożliwiającym jej użytkowanie.

Foto i opracowanie © 2004: Paweł Giergoń