Kościół parafialny pod wezwaniem św. Stanisława biskupa jest najstarszą murowaną budowlą sakralną w Siedlcach. Wzniesiony został w latach 1740-49 z fundacji właścicieli miasta, Izabeli z Morsztynów i Kazimierza Czartoryskiego, kasztelana wileńskiego wg planów nieznanego dziś architekta. Wiadomo, że przy budowie zatrudniony był mistrz murarski Henryk Schultz. Obecna forma świątyni jest wynikiem przebudowy barokowej jeszcze bryły w duchu klasycyzmu, w latach 90. XVIII wieku. Pierwotny barokowy kościół wzniesiono jako budowlę orientowaną, murowaną z cegły i otynkowaną. Trójnawowa bryła o charakterze bazylikowym mieści trójprzęsłowy korpus nawy głównej z węższym kwadratowym, jednoprzęsłowym prezbiterium. Po obu stronach prezbiterium, w przedłużeniu naw bocznych wzniesiono zakrystie i klatki schodowe na loże drugiej kondygnacji. Nawy boczne do nawy głównej otwarte zostały półkoliście zamkniętymi arkadami filarowymi, pomiędzy którymi skomponowane zostały pary pilastrów toskańskich, dźwigających przełamujące się belkowanie. Nawa główna przykryta została sklepieniem kolebkowym na gurtach, z lunetami, natomiast nawy boczne, prezbiterium i zakrystie przykryte zostały sklepieniem kolebkowo-krzyżowym. Z tego czasu pochodzić też musiała barokowa fasada zachodnia kościoła, której jedyną pozostałością są znajdujące się na terenie kościelnym dwie, naturalnej wielkości rzeźby figuralne wykute w piaskowcu.

Barokowy charakter świątyni został poważnie zakłócony w wyniku przebudowy, jakiej dokonał kosztem Aleksandry z Czartoryskich Ogińskiej jeden z najznamienitszych architektów warszawskich końca XVIII wieku - Stanisław Zawadzki, m.in. znany jako autor wcześniejszej (z lat 1776-82) przebudowy pałacu Czartoryskich w Siedlcach. W 1793 roku przebudował on fasadę zachodnią, nadając jej kostium klasycystyczny. Skomponowana z dwóch kondygnacji, boniowana w części dolnej, poprzedzona została czterokolumnowym portykiem toskańskim, dźwigającym balkon ozdobiony żeliwną balustradą.

W owym czasie, u schyłku wieku XVIII dokonano także nieznacznej przebudowy wnętrza i uzupełnienia wystroju o elementy i detale klasycystyczne. Zapewne równocześnie z powstaniem nowej fasady zachodniej wzniesiono trzyarkadowy, klasycystyczny chór muzyczny, zdobiony balustradą tralkową, gzymsem modylionowym i doryckim fryzem tryglifowym. W prezbiterium umieszczono nowy, klasycystyczny, o formach architektonicznych ołtarz główny, wykonany wg projektu wymienionego wyżej Stanisława Zawadzkiego. Dwukondygnacjowy, z porządkiem toskańskim i jońskim, zwieńczony został przyczółkiem z rzeźbami aniołów, glorią i Okiem Opatrzności. W polu głównym umieszczony został siedemnastowieczny obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem (w sukience barokowej z wieku XVIII). Umieszczony na zasuwie obraz Trójcy Świętej pochodzi z połowy wieku XIX i jest przypisywany Januaremu Suchodolskiemu. Z innego wyposażenia należy wspomnieć o klasycystycznej chrzcielnicy w późnobarokowo - klasycystycznej obudowie, pochodzącej prawdopodobnie z lat 70.-80. XVIII wieku, o czym może świadczyć fakt umieszczenia na niej monogramu A(leksandry) O(gińskiej) w przybliżeniu datujący ten obiekt na wyżej wspomniany okres. Obudowa chrzcielnicy zwieńczona została niskiej klasy rzeźbą św. Jana Chrzciciela, podobnie jak w przypadku późnobarokowej ambony z końca XVIII wieku, w której zwieńczeniu umieszczono podobną w klasie, być może tego samego autorstwa rzeźbę anioła trzymającego tablice przykazań. Równie słabe artystycznie rzeźby aniołów i główek anielskich znajdują się w ołtarzu głównym co świadczy, że projekt znakomitego architekta nie zawsze szedł w parze z wykonaniem detalu i wykończeniem dzieła, powierzanego nierzadko pośledniejszym, lokalnym warsztatom snycerskim.

W nawach bocznych kościoła znajdują się cztery, pochodzące z końca XVIII wieku ołtarze boczne złożone z mens i zawieszonych nad nimi obrazów Szymona Czechowicza. Pochodzące z połowy wieku XVIII płótna przedstawiają św. Annę nauczającą Marię, Ukrzyżowanie ze św. Marią Magdaleną, św. Jana Nepomucena i św. Stanisława biskupa, patrona świątyni. Ponadto, na ścianach naw bocznych i prezbiterium umieszczone zostały różnorakie obrazy, wśród których warto wspomnieć o pochodzących z kolekcji Ossolińskich przedstawieniach czterech ewangelistów (w prezbiterium), Świętej Rodzinie ze św. Janem Chrzcicielem, będącej kopią obrazu XVI-wiecznej szkoły weneckiej, barokowy obraz św. Józefa z połowy wieku XVIII, z tegoż samego czasu Zwiastowanie, obraz św. Cecylii przypisywany Janowi Niezabitowskiemu, Noli me tangere, Matki Boskiej Bolesnej, św. Dominika oraz portrety Izabelli z Flemingów Czartoryskiej (kopia obrazu Kazimierza Wojniakowskiego z 1796 roku) i Augusta Aleksandra Czartoryskiego, wojewody ruskiego.

Na uwagę zasługuje też, znajdująca się nieopodal kościoła plebania, zaprojektowana w stylu klasycyzującego baroku w poł. XVIII wieku, prawdopodobnie przez Johanna Sigismunda Deybla, jednego z najwybitniejszych architektów warszawskich I poł. XVIII wieku, pracującego na zlecenia Augusta II Mocnego i magnaterii. Około 1781 roku była w użytkowaniu Aleksandry z Czartoryskich Ogińskiej. W okresie Księstwa Warszawskiego mieściła się tu siedziba Trybunału a w czasach Królestwa Kongresowego, poczta. Pierwotnie, charakterystyczny dach mansardowy pokryty był czerwoną dachówką. W ostatnim czasie zastąpiono ją wątpliwej urody blachą, co nie wpłynęło pozytywnie na zabytkowy charakter budynku.

Foto i opracowanie © 2004: Paweł Giergoń

Bibliografia:
Katalog zabytków sztuki w Polsce. Tom X. Województwo warszawskie. Powiat siedlecki. ISPAN 1965.