Kościół katedralny pw. śś. Michała Archanioła i Jana Chrzciciela w Łomży należy do najciekawszych budowli sakralnych Mazowsza. Jest także światynią stosunkowo słabo rozpoznaną i opracowaną - podobnie jak większość architektury gotyckiej na tym terenie. Fundację kościoła wiąże się z osobą księżnej mazowieckiej Anny, żony Konrada III Rudego. Osobą odpowiedzialną za realizację był Jan Wojsławski, pleban wiski (od roku 1519 łomżyński), kanonik płocki i warszawski, jednocześnie sprawujący funkcję urzędnika książęcego. Osoba to była energiczna, o czym może świadczyć fakt prowadzenia równoległego nadzoru nad budową kościoła parafialnego w pobliskiej Wiźnie.

Dokładna data rozpoczęcia budowy świątyni łomżyńskiej nie jest dokładnie znana. Przypuszcza się, że początki jej budowy mogą sięgać ostatnich lat wieku XV, choć brakuje na to dowodów. Najwcześniej datowanym dokumentem jest pochodzący z roku 1504 akt nadania kościołowi ziemii przez książąt mazowieckich - Annę, Stanisława i Janusza. W latach 1504-18 czynione były legaty na budowę świątyni. Adolf Szyszko-Bohusz i Adam Miłobędzki, badacze, którzy zajmowali się historią świątyni, nie są w stanie w sposób miarodajny określić dokładnej daty początków wznoszenia murów kościoła i w przybliżeniu wskazują na lata 1520-26. Być może dokładniejsze badania naukowe przyniosą w tej kwestii nowe rozwiązania.

Według dość późnego przekazu (z 1763 roku) początkowo wzniesiono i konsekrowano tylko prezbiterium. Przylegająca doń od północy zakrystia mieściła na piętrze otwartą arkadami do wnętrza lożę książęcą. Wznoszenie korpusu głównego świątyni przebiegało w dwóch, rozłożonych w czasie etapach. W pierwszym, nieokreślonym czasowo, bryła kościoła miała przybrać formę bazylikową, co przy skali świątyni było zamierzeniem dość ambitnym. Z historii i badań wiemy, że w trakcie rozpoczętej już budowy, zmieniono plany i zdecydowano się na znaczne podwyższenie naw bocznych przy jednoczesnym obniżeniu nawy głównej. Dokonano tego w latach 1519-26 (co potwierdzała istniejąca jeszcze w 1861 roku data 1526 z nieokreślonym herbem na sklepieniu) przykrywając nawy sklepieniami. Również w tym czasie ukształtowane zostały szczyty wschodnie naw bocznych i elewacja zachodnia. Kwestia sklepień w kościele łomżyńskim jest powodem kolejnych sporów badaczy. W nawach bocznych świątyni znajdują się bowiem unikalne w skali Mazowsza sklepienia kryształowe. Ten bardzo dekoracyjny i charakterystyczny dla innych regionów typ sklepienia gotyckiego jest tu przypadkiem bardzo rzadkim a wśród możliwych wzorców takiego rozwiązania Adolf Szyszko-Bohusz wskazywał na sklepienia przasnyskie oraz generalnie wzory pochodzące z ziem litewskich. Czas powstania sklepień kryształowych w Łomży zbiega się też w czasie z podobnymi realizacjami w Warszawie (kościół św. Anny), Błoniu i Szreńsku. Nie zachowały się żadne informacje na temat działającego tu warsztatu murarskiego. Możemy tylko mniemać, że skoro i w Wiźnie i w Łomży mamy do czynienia z tym samym fundatorem (para książęca) oraz organizatorem budowy (ks. Jan Wojsławski), także warsztat budowlany był ten sam. Co oczywiście nie rozstrzyga o nazwisku i pochodzeniu architekta-muratora. Pozostając jeszcze na chwilę przy osobie muratora i jego warsztatu, należy zwrócić uwagę na efekt końcowy ich zmagań. Przyglądając się planowi świątyni łomżyńskiej uderza oczywisty fakt - prezbiterium jest znacznie odchylone od linii korpusu nawy głównej. Więcej, ściany kościoła są krzywe - zarówno w miejscu styku prezbiterium z korpusem nawy głównej (ściana tęczowa) jak i w części zachodniej. Może to świadczyć po pierwsze o braku doświadczenia przy wznoszeniu tak dużej budowli, po drugie o problemach technicznych jakie wywiązały sie w momencie zmiany charakteru architektonicznego świątyni na pseudobazylikowy.

Kościół został konsekrowany w 1525 roku przez biskupa płockiego Andrzeja Noskowskiego. Około 1588 roku pierwotna kaplica południowa została przebudowana na mauzoleum rodzinne staraniem starosty łomżyńskiego, Andrzeja Dunin-Modliszewskiego. W trakcie prowadzonych prac, zamurowano oryginalne, półkoliście zamknięte okna ściany południowej, wybito nowe otwory koliste, wnętrze pokryto polichromią i wmurowano nagrobki. W 1621 roku światynię po raz pierwszy strawił pożar. Remont połączony z przebudową przeprowadzono dopiero w latach 1691-92. Głównym nadzorcą i architektem tu zatrudnionym był Józef Szymon Bellotti. Całość prac sfinasowali: prepozyt łomżyński, Kazimierz Szczuka, opat paradyski oraz jego krewny, Stanisław Antoni Szczuka, podkanclerzy litewski. Efektem prowadzonych wówczas robót była zmiana szczytu fasady zachodniej na barokowy, podwyższenie ścian prezbiterium, obniżenie dachów i wykonanie sygnaturki. W trakcie jednego z kolejnych remontów, w latach 1752-53 wzniesiono murowany chór muzyczny w zachodnim przęśle nawy głównej, nad łukiem tęczowym umieszczono rokokowe sztukaterie z datą 1752 i herbem Nabram Cypriana Wolickiego (sufragana pomorskiego) oraz częściowo przekształcono barokowy szczyt fasady zachodniej. W latach 1884-86 proboszcz Paweł Andruszkiewicz dobudował od południa nową, neogotycką zakrystię. W tym samym roku 1886 architekt Johann Hinz dokonał restauracji sklepień. Już pięć lat później, w 1891 roku przeprowadzono gruntowny remont świątyni a malarz Aleksander Skiwski pokrył sklepienia i łuk tęczowy neogotycką polichromią. Z lat późniejszych, na godny uwagi zasługuje fakt dokonania znacznych zmian we wnętrzu kościoła. W latach 1932-34, w trakcie kolejnego remontu, poznański architekt Stefan Cybichowski wprowadził w prezbiterium drewniane empory, połączone z wybiciem otworów wejściowych w ścianie południowej oraz przeniósł renesansowe nagrobki z prezbiterium i kaplicy Modliszewskich do naw bocznych, gdzie znajdują się do dziś.

W czasie II wojny światowej zniszczeniu uległa zakrystia południowa i sklepienia nawy południowej. Już w 1940 roku sklepienia zostały zrekonstruowane przez miejscowego murarza (!) Kozłowskiego. W latach 1947-52 dokonano odbudowy zniszczonej zakrystii. Główne prace konserwatorskie prowadzono w latach 1953-56. Na ten czas datuje się m.in. usunięcie płaskorzeźby głowy św. Jana Chrzciciela ze zwieńczenia szczytu fasady zachodniej, skucie barokowych tynków filarów nawy głównej i odsłonięcie gotyckich profili, remont sklepień i usunięcie polichromii, usunięcie drewnianych empor z prezbiterium i odtworzenie zamurowanych arkadowych otworów loży książęcej. Wykonany wówczas przez architekta Jarosława Kabat-Sowińskiego projekt regotycyzacji szczytu zachodniego nie doszedł do skutku. Na szczęście. Jeden preparat konserwatorski mniej. W 1957 roku rozmontowano pochodzący z lat 1620-27 wczesnobarokowy ołtarz główny, zdobiony manierystyczną ornamentyką i fundowany przez Marcina Ślaskiego. Jego fragmenty znajdują się obecnie w Łojach-Gręsce.

Foto i opracowanie © 2005: Paweł Giergoń

Bibliografia:
Katalog zabytków sztuki w Polsce. Tom IX. Województwo łomżyńskie. Łomża i okolice. ISPAN 1982.