Kościół Matki Boskiej Loretańskiej jest najstarszą zachowaną budowlą sakralną prawobrzeżnej Warszawy. W 1617 roku zakon bernardynów wzniósł w tym miejscu drewniany jeszcze kościół i klasztor. Poświęcenia kamienia węgielnego, w obecności Zygmunta III Wazy, dokonał ordynariusz diecezji płockiej, biskup Firlej. Dzięki poparciu rodziny królewskiej i funduszom Zofii z Łubieńskich Kryskiej, wdowie po kanclerzu wielkim koronnym i dyplomacie Feliksie Kryskim, zakonnicy przystąpili w roku 1628 do budowy murowanego, potężnego kościoła pw. św. Andrzeja. Jego bryła na długie lata zdominowała panoramę tej części miasta. Uroczyste poświęcenie świątyni nastapiło w roku 1642. Jeszcze w trakcie prac wykończeniowych przy wczesnobarokowym kościele, przystąpiono do wznoszenia kaplicy, wzorowanej na znajdującym się we włoskim Loretto Domie Maryi. Budowa domku loretańskiego przebiegała w latach 1640-44 z fundacji królewskiej i według projektu nadwornego architekta króla Władysława IV, Constante Tencalli. W kaplicy ustawiono sprowadzoną z Włoch, otoczoną wielkim kultem i słynącą łaskami figurę Matki Boskiej Loretańskiej, dla której królowa Cecylia Renata ofiarowała w 1641 roku złote korony. Kaplica - Domek otoczona została krużgankami i zwieńczona czterema basztami narożnymi.

W czasach najazdu wojsk szwedzkich na ziemie Rzeczpospolitej, Domek Loretański został splądrowany. Zrabowano wszystkie rzeźby i liczne, cenne wota. Odbudowana świątynia dalej pełniła swe funkcje sanktuarium maryjnego, lecz nie wróciła już do dawnej świetności. Kolejne zniszczenia dokonane zostały w czasach insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku. Kościół i kaplica zostały poważnie uszkodzone podczas zdobywania Warszawy przez wojska rosyjskie pod dowództwem gen. Suworowa.

Rok 1806 był dla zabudowań Pragi datą tragiczną. Po wkroczeniu do Warszawy wojsk napoleońskich, w 1807 roku podjęto decyzję o wyburzeniu niemal połowy zabudowy tej części miasta. Przetrwał jedynie kościół bernardynów i kaplica. Zrujnowany w trakcie ostrzału artyleryjskiego w roku 1809, został ostatecznie rozebrany w roku 1811. Bracia zakonni przenieśli się do lewobrzeżnej Warszawy, zaś ocalałe wyposażenie przeniesiono do innych kościołów zgromadzenia. Cenna figura Matki Boskiej Loretańskiej trafiła do kościoła św. Anny przy Krakowskim Przedmieściu, jeden z ołtarzy ustawiono w Grodzisku zaś dwa dzwony praskie zawieszono u bernardynów na Czerniakowie. Kaplicę Loretańską ocalili mieszkańcy Pragi, którzy ostro zaprotestowli przeciw rozbiórce, również mocno zniszczonego, sanktuarium. W 1807 roku zburzono na Pradze inną światynię - skaryszewski kościół św. Stanisława, którego proboszcz, przeniósł do Kaplicy Loretańskiej prafię Kamion i obiekt bezcenny - późnogotycką figurę Matki Boskiej z Dzieciątkiem zwaną Kamionkowską.

W 1816 roku kaplica przeszła gruntowny remont i od tego czasu, przez cały XIX wiek słuzyła jako jedyny ośrodek parafialny dla prawobrzeżnej Warszawy - do momentu wzniesienia w latach 1886-1904 kościoła św. Floriana. Dzisiejszy wygląd dawna kaplica loretańska zawdzięcza przebudowie z roku 1853, dokonanej według planów architekta Alfonsa Kropiwnickiego. Krużganki i Domek Loretański zostały przykryte wspólnym dachem zwieńczonym glorietą, budowla została znacznie poszerzona i dostosowana do potrzeb parafialnych, zaś od frontu uzyskała attykę z klasycystycznym, piętrowym portalem. Z dawnych czterech baszt narożnych pozostawiono dwie, frontowe, w których pomieszczono kaplice Matki Boskiej Różańcowej i św. Andrzeja. Wewnątrz wzniesiono chór muzyczny. Barokowo-klasycystyczny kościół został ponownie erygowany na parafialny w 1941 roku. Fasada świątyni uległa zniszczeniom w trakcie II wojny światowej i została przywrócona do stanu pierwotnego w roku 1945. W okresie powojennym, w 1960 roku, przywrócono krużganki od strony północnej i wschodniej, rozebrane w roku 1811 wraz z kościołem św. Andrzeja.

Wejścia do Domku Loretańskiego obramowane zostały wczesnobarokowymi portalami z czarnego marmuru dębnickiego. W niszy nad ołtarzem głównym, po roku 1807 umieszczona została figura tzw. Matki Boskiej Kamionkowskiej. Ściany zewnętrzne Domku zdobi dziś współczesna polichromia pędzla Bronisława Bryknera (1884-1969), przedstawiająca obrazy z życia Najświętszej Rodziny oraz bardzo słabe artystycznie rzeźby świętych, wykonane w drewnie przez gliwickiego rzeźbiarza Leona Strządałę. Ściany ponad nawami bocznymi (zabudowane krużganki) ozdobione zostały dość przypadkowo umieszczonymi tu i dziwnie eksponowanymi obrazami, będącymi kopiami znanych dzieł XVI-XVIII-wiecznego malarstwa. Na uwagę zasługuje jedynie przybyły tu zapewne ze Śląska obraz (bądź jego kopia), pochodzący z lubiąskiego warsztatu Michaela Willmanna.

Pierwotnie kościół otoczony był cmentarzem grzebalnym, na którym pochowani byli m.in. uczestnicy wojny ze Szwedami, insurekcji kościuszkowskiej i ofiary tzw. rzezi Pragi, dokonanej przez wojska Suworowa. Przy głównej alei prowadzącej do portalu kościoła znajduje się m.in. symboliczny pomnik-mogiła Rocha Kowalskiego, bohatera Trylogii Henryka Sienkiewicza.

Najcenniejszym przedmiotem kultu religijnego w kościele Matki Boskiej Loretańskiej jest umieszczona w ołtarzu głównym, drewniana figura Marii z Dzieciątkiem, będąca zarazem najstarszym w tej części miasta, zachowanym przykładem rzeźby gotyckiej. W literaturze historycznej i dewocyjnej znana jest jako Matka Boska Kamionkowska i pochodzi ze zniszczonego w 1656 roku przez Szwedów kościoła parafialnego pw. św. Stanisława biskupa na Kamionie. Zapisy żródłowe mówią, że figura M.B. stała w ołtarzu głównym, skąd została przeniesiona do kościoła filialnego w Skaryszewie (wzniesionego z drewna w roku 1644). W 1681 roku biskup płocki przeniósł parafię Kamion do Skaryszewa, który pełnił tę funkcję do czasów wojen napoleońskich. Początkowo, rzeźba umieszczona była w ołtarzu bractwa Matki Boskiej Różańcowej, po roku 1725 przeniesiono ją do ołtarza głównego. Protokół wizytacyjny z tegoż czasu, wspomina o licznych wotach oraz o zdobiących figurę szatach i koronach. W 1704 roku kościół skaryszewski strawił pożar, lecz na tych samych fundamentach i pod tym samym wezwaniem stanął nowy, również drewniany, ukończony w 1724 roku. Rzeźba M.B. ustawiona została ponownie w ołtarzu głównym, zasłaniana obrazem św. Anny. W roku 1807, na polecenie armii napoleońskiej, kościół skaryszewski zburzono w celach taktycznych. Bezcenna figura, wraz z parafią, przeniesiona została na Pragę, do opuszczonej przez bernardynów kaplicy loretańskiej. Tam umieszczono rzeźbę w miejscu zabranej do kościoła św. Anny figury Matki Boskiej Loretańskiej.

Foto i opracowanie © 2005: Paweł Giergoń

Bibliografia:
Jolanta Putkowska - "Architektura Warszawy XVII wieku". PWN 1991
Kościoły Warszawy - Wydawnictwa Rady Prymasowskiej Budowy Kościołów Warszawy, 1982