Historia obecnego kościoła parafialnego p.w. św. Stanisława w Drobinie sięga ostatniej ćwierci XV wieku. Budowę gotyckiej w formie budowli rozpoczęto z fundacji Ninogniewa Kryskiego, wojewody płockiego. Zachowane dokumenty przekazują informację o murarzu Zawiszy z Bogatego, który wobec nadmiernych oczekiwań syna fundatora, Jana z Gradzanowa Kryskiego, odstąpił w 1477 roku od prac związanych z wznoszeniem kościoła. Kolejnymi wzmiankowanymi muratorami byli Piotr z Łowicza i Leonard z Warszawy. Budowę ukończono ostatecznie po 1477 roku, staraniem późniejszego wojewody płockiego, Ninogniewa (II) Kryskiego. Kroniki odnotowują także pożar, jaki strawił kościół w 1536 roku. Odbudowany przed 1543 rokiem staraniem wojewodzica płockiego, Pawła Kryskiego, wzmiankowany jest w 1597 roku jako kościół p.w. śś. Marii Magdaleny, Wojciecha i Stanisława biskupów, posiadający wieżę i sklepioną zakrystię. Najazd szwedzki w latach 50. XVII wieku obrócił kościół w ruinę. Ponownie odbudowany, już na początku XVIII wieku wymagał pilnego remontu. Restaurowany w 1740, w 1775 roku odnotowany jest w dokumentach "opuszczonym od 24 lat" i określony jako "zwalisko murów". Około roku 1780, staraniem i kosztem proboszcza Ignacego Gozdawy Małowieskiego, kościół w Drobinie został podniesiony z ruiny, przy udziale warsztatu murarskiego Wojciecha Szklanowskiego. Wtedy też rozebrano ostatecznie, zapewne będącą w ruinie, wzmiankowaną w 1597 roku wieżę zachodnią. Dalsze losy kościoła były równie burzliwe. W 1812 roku użytkowano go na potrzeby wojska. Kolejne dokumenty z lat 1826, 1875-80, 1896 i 1904 donoszą o przeprowadzanych wówczas remontach. W 1904 roku prace przy świątyni prowadził warsztat płockiego murarza, Stanisława Pelkowskiego. Z tego czasu pochodzi uformowanie charakterystycznych, neobarokowych szczytów kościoła oraz kruchty i kaplicy. Data "1904" widniała w szczycie zachodnim jeszcze w latach 50. XX wieku. W 1939 roku świątynię wykorzystywano jako szpital polowy w roku 1943 był tu magazyn zboża. Po wojnie, w latach 1949-50 kościół został gruntownie odrestaurowany, uzyskując dawną, gotycko-neobarokową szatę. Przywrócono też pochodzący z około 1780 roku, skromny w swym wyrazie wystrój wnętrza.

Mając na względzie wszystkie te przypadki, niszczenie, pożary, wykorzystywanie do utylitarnych celów, należy uznać za szczęśliwy zbieg okoliczności fakt przetrwania do naszych czasów, dwóch najcenniejszych obiektów zabytkowych, znajdujących się po obu stronach ołtarza głównego - nagrobków Anny, Pawła i Wojciecha oraz Stanisława, Małgorzaty i Piotra Kryskich. Drobin, w wieku XVI ważny ośrodek na Mazowszu, był w owym czasie centrum administracyjnym dóbr rodziny Kryskich, którzy w pierwszej połowie XVI wieku odgrywali w Polsce rolę szczególną. Po inkorporacji Mazowsza w 1526 roku na skutek wygaśnięcia męskiej linii rodu książąt mazowieckich, Kryscy zdecydowali się poprzeć władzę królewską co w perspektywie czasu okazało się dla nich bardzo korzystne. Jeden z przedstawicieli rodu, Wojciech Kryski (zm. 1562) został sekretarzem królewskim i dyplomatą na dworze Zygmunta Augusta, co dla mazowszanina w owym czasie było wyróżnieniem szczególnym.

Nagrobek Anny, Pawła i Wojciecha Kryskich.
Najcenniejszym zabytkiem w kościele drobińskim jest umieszczony przy południowej ścianie prezbiterium, wykonany około lat 1572-76, późnorenesansowy nagrobek Kryskich: Anny ze Szreńskich, Pawła - wojewodzica mazowieckiego i ich syna, wzmiankowanego już Wojciecha, podkomorzego płockiego. Fundatorem nagrobka był brat Wojciecha, Stanisław Kryski, kasztelan raciąski i późniejszy wojewoda mazowiecki. Dzieło to poprzez swoją klasę jest wyjatkowe. Historycy sztuki wskazują na Santi Gucciego (zm. 1600) lub ewentualnie inny, nieokreślony warsztat krakowski. Wykonany z szarego wapienia pińczowskiego, nagrobek ten uzyskał formę architektoniczną, z wysuniętym do przodu, ustawionym na wydatnym ryzalicie cokołu sarkofagiem, na którym spoczywa wpółleżaca figura przybranego w zbroję Wojciecha Kryskiego. Część przyścienna nagrobka mieści dwie głębokie wnęki, w których artysta umieścił siedzące postacie: Pawła Kryskiego (przybranego w zbroję) i Anny ze Szreńskich Kryskiej (w sukni i kwefie). Część ta ujęta została w zdwojone, bogato dekorowane ornamentem kandelabrowo-kwiatowym pilastry jońskie, dźwigające belkowanie i trójkątny przyczółek. Ponadto w dekoracji pojawiają się uskrzydlone głowy aniołków i geniusze śmierci, girlandy, płomieniste amfory, w podłuczach wnęk kasetony zdobione rozetami, tarcze herbowe ("Prawda" Kryskich i "Dołęga" Szreńskich) oraz rollwerkowe tarcze z inskrypcjami kommemoratywnymi. Datowanie powstania nagrobka na lata 1572-76 wskazuje, że jest to najwcześniejsze znane dzieło Santi Gucciego w Polsce. Pokazuje to siłę, jaką reprezentowali Kryscy w owym czasie. Santi Gucci, rzeźbiarz zatrudniony od 1558 roku na dworze królewskim w Krakowie, uczeń Baccio Bandinellego, który wraz z Michałem Aniołem wznosił w latach 1519-34 bliźniacze nagrobki Medyceuszy w Nowej Zakrystii kościoła San Lorenzo we Florencji, może więc być tym artystą, który przenosi florencki schemat nagrobka z siedzącymi i leżącymi postaciami na grunt północny, polski. Jest to więć nagrobek unikalny w swej formie, nagrobek, który poza stojącym vis-a-vis (znów odwołanie do nagrobków Medyceuszy) kolejnym, późniejszym znacznie pomnikiem rodzinnym, nie zyskał praktycznie żadnej recepcji w sztuce polskiej. Jakichś analogii możnaby sie dopatrywać w wieloosobowym, krakowskim nagrobku Spytka Jordana w kościele św. Katarzyny, lecz jest on zupełnie inny w formie i manierystyczny. Nagrobek w Drobinie ma jeszcze formę renesansową, z klasycznym, trójkątnym naczółkiem i gierowanym belkowaniem.

Nagrobek Stanisława, Małgorzaty i Piotra Kryskich
Przy północnej ścianie prezbiterium, naprzeciw pomnika nagrobnego Anny, Pawła i Wojciecha Kryskich, znajduje się podobny w formie, pochodzący z lat 1609-13 nagrobek Stanisława - kasztelana raciąskiego i wojewody mazowieckiego, Małgorzaty z Uchańskich i ich syna Piotra Kryskich. Fundatorem był Wojciech Kryski, kasztelan sierpski. Stanowiący niewątpliwie uproszczoną i sprymityzowaną kopię poprzedniego nagrobka, odznacza się znacznym ograniczeniem dekoracji, odmiennym potraktowaniem impostów, gładkimi pilastrami oraz koszowo zamkniętymi wnękami. Na analogicznie do poprzedniego pomnika wysuniętym do przodu sarkofagu przedstawiono leżącą postać przybranego w zbroję Piotra Kryskiego. We wnękach części przyściennej umieszczone zostały siedzące postacie: Stanisława (w zbroi) i Małgorzaty, przy której postaci znajduje się putto trzymające tablicę inskrypcyjną. Ponad głowicami pilastrów umieszczone zostały herby ("Prawda" Kryskich i "Radwan" Uchańskich). Zwieńczenie przyczółka ozdobione zostało postacią anioła z banderolą.

Foto i opracowanie © 2004: Paweł Giergoń

Bibliografia: Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Tom X. Okolice Płocka. ISPAN / WAiF. Warszawa 1992