RZEŻBA

Autor: Xawery Dunikowski współpraca: Edward Koniuszy, Tadeusz Sieklucki, Antoni Kostrzewa Data odsłonięcia: 20 lutego 1954 (warunkowo) Materiał: granit Wymiary: wysokość: 12 m, postać żołnierza: 7,2 m, płaskorzeźby: 2,2 m x 2,8 m Napisy: brak

Najznakomitszy pomnik Olsztyna, zaprojektowany przez najwybitniejszego polskiego rzeźbiarza XX wieku. Dwa pylony symbolizujące bramę, słusznie kojarzone muszą być z innym wybitnym dziełem Xawerego Dunikowskiego - Pomnikiem Powstańców Śląskich na Górze Świętej Anny pod Strzelcami Opolskimi. Monument olsztyński, w formie znacznie zredukowanej, powtarza kształt wspomnianego wyżej pomnika. Projektowana przez mistrza, syntetycznie potraktowana kariatyda, zastąpiona została na życzenie Komitetu Budowy Pomnika bardziej dynamiczną w formie postacią radzieckiego żołnierza, dzierżącego dumnie drzewiec sztandaru w wyciągniętej dłoni. Zarówno postać żołnierza, jak i druga dłoń, ściśnięta w mocarną pięść, przywołuje na myśl projekt pomnika Stalina, jaki stanąć miał w latach 50-tych przed Pałacem Kultury i Nauki w Warszawie. Drugi pylon zdobi dwanaście płaskorzeźb, przedstawiających militaria powietrzne, lądowe i morskie oraz przemysł i rolnictwo Związku Radzieckiego. W przeciwieństwie do "wyrysowanych" ołowiem przedstawień na Górze Świętej Anny, płaskorzeźby pomnika olsztyńskiego cechuje jakość użytego materiału (granit) oraz znakomita plastyka przedstawień, będąca w układzie i stylistyce echem malarskich i graficznych dokonań rosyjskiej awangardy. Oba pomniki, na Górze Świętej Anny i olsztyński, powstawały w tym samym czasie. Pierwszy, opracowywany już od połowy lat 40-tych, odsłonięty został później (w 1955 roku). Drugi, zdaje się być realizacją tych zamierzeń kompozycyjnych Dunikowskiego, z których artysta z różnych przyczyn zrezygnował na Śląsku.

Historia pomnika sięga wiosny roku 1949, kiedy to w Olsztynie ukonstytuował się Komitet Budowy a sam mistrz przybył do miasta w celu przeprowadzenia wizji lokalnej. Jesienią tegoż roku Komitet zaakceptował wstępną propozycję Dunikowskiego. W sumie praca nad modelami trwała blisko trzy lata a prace w terenie rozpoczęto w 1952 roku. Do budowy pomnika użyto ponoć garnitowych elementów zniszczonego Mauzoleum Hindenburga w pobliskim Tannenbergu (Stębark). Rok później, do Olsztyna przybyło trzech studentów Dunikowskiego z krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych (Koniuszy, Sieklucki, Kostrzewa) oraz siedmiu kamieniarzy. To oni do końca dbali o prawidłowe wykonanie i dokończenie dzieła, które warunkowo odsłonieto w dniu 20 lutego 1954 roku. Po uroczystościach, prace kontynuowano. W tym czasie Xawery Dunikowski zajęty był pomnikiem na Górze Świętej Anny.

Szlachetna i syntetyczna forma architektoniczna pomnika może zachwycać miłośników sztuki ale nie została doceniona przez większość społeczeństwa Olsztyna, nazywającego go pogardliwie "szubiennicami". Określenie to bez wątpienia ma związek z treścią ideową monumentu, sławiącego sowieckiego okupanta. Mimo iż pomnik jest jednym z najznakomitszych przykładów powojennej rzeźby monumentalnej w Polsce, jego miejscem powinien być skansen oficjalnej sztuki czasów peerelu.

Foto i opracowanie © 2007 Paweł Giergoń